b 133 'J03 ;;2f
, O.O.V.,. BIBLIOTEEK
UniverSity Free State
11!lIIIH~qlqfl'!~f'fllJ'lJ
_HIERD_IE EKSEMPLAA R MAG ONOER UniverSiteit VrystaatGEEN OMSTANDIGHE DE UIT DIE.BIBLIOTEEK~V;,::,:ER.:.:.:WD~EYR WORD NIE _
LANDBOU- EN LANDELIKE ONTWIKKELING IN DIE
QWAQWA-GEBIED: 'N GEOGRAFIESE ONDERSOEK
LANDBOU- EN LANDELIKE ONTWIKKELING IN DIE
QWAQW A-GEBIED: 'N GEOGRAFIESE ONDERSOEK
JOHANNES HENDRIK DANIEL CLAASSEN
Promotor:
Prof. G. du T. de Villiers
Mede-promotor:
Prof. M.F. Viljoen
Proefskrif voorgelê ter vervulling van die g r a a d
PHILOSOPHIAE DOCTOR
In die
Departement Geografie
Fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe
UNIVERSITEIT VAN DIE ORANJE-VRYSTAAT
BLOEMFONTEIN
31 MEI 2000
VERKLARING
Ek, J.H.D. Claassen, verklaar hiermee dat die werk in hierdie proefskrif
vervat, my eie, oorspronklike werk is en dat dit nie voorheen in die
geheel, of gedeeltelik, by enige ander universiteit ter verkryging van 'n
graad voorgelê is nie.
J.H.D. Claassen
31 Mei 2000
We abuse land because we regard it as a commodity
belonging to us. When we see land as a commodity to which
we belong, we may begin to use it with love and respect.
Aldo Leopold
Madison, Wisconsin
4 Maart 1948
,
ERKENNINGS
Graag wil ek my opregte dank en waardering uitspreek teenoor die
volgende persone en instansies vir raad en bystand verleen tydens die
voltooiing van hierdie studie:
Aan my studieleier, prof. G. du T. de Villiers, VIr sy bekwame
leiding en inspirasie.
2 My mede-studieleier, prof. M.F. Viljoen van die Fakulteit Landbou,
Universiteit van die Oranje-Vrystaat, vir sy waardevolle insette met
betrekking tot die landbou-wetenskap.
3 Aan die personeel van die Departement Geografie, Universiteit van
die Oranje-Vrystaat, vir professionele advies en belangstelling.
, 4 Dr. J.M. van Zyl van die Departement Wiskundige Statistiek,
Universiteit van die Oranje-Vrystaat, vir advies met betrekking tot
die statistiese verwerking en rekenarisering van data.
5 Mnr. J .M. Swanepoel, gewese Bestuurder van Agri-Eco, Qwaqwa,
vir sy ondersteuning en bemiddeling vir die sekondering van
voorligtingsbeamptes vir veldwerk.
6 Mnr. W. van der Westhuizen, Ontwikkelingsbeampte, Sentraal-Oos
Landbou Koë perasie, vir praktiese en logistieke hulp tydens die
navorsingsproj ek.
7 Mnr. R. Mlangeni, Senior Voorligtingsbeampte, Sentraal-Oos
Landbou Koo per asi e , v ir tydelike hulp as veldwerker en
ondersoekbeampte.
8 Mnr. H. Pheko, Senior Voorligtingsbeampte, Sentraal-Oos Landbou
Koë perasie, vir praktiese hulp met ondersoekwerk.
9 Mnr. Motsekuoa, Voorsitter van die Witsieshoek Farmers
Association, vir sy goedkeuring om 'n navorsingsprojek onder lede
van sy vereniging te loods.
lOMe. K. Smith van die rekenaarsentrum van die Universiteit van die
Oranj e- Vrystaat, vir die rekenarisering van data.
11 Mev. E. Swanepoel van die Hoërskool Harrismith, Departement
Afrikaans, vir die taalkundige versorging van die proefskrif.
12 Opkomende boere in die studiegebied VIr hul entoesiasme en
samewerking tydens die voltooiing van vraelyste.
Lesers word daarop gewys dat die menings uitgespreek in hierdie
proefskrif my eie is en dus nie verteenwoordigend is van enige ander
organisasie of inrigting nie.
SOLI DEO GLORIA
J.H.D. CLAASSEN
HARRISMITH
31 MEI 2000
OPSOMMING
Die bydra van die landbousektor tot landelike ontwikkeling word
hedendaags algemeen aanvaar en aanbeveel deur ontwikkelingskenners. In
Suid-Afrika woon ' n geskatte 16 miljoen mense in armoede. Die
meerderheid van hierdie mense is in die landelike gebiede van Suid-
Afrika woonagtig. Die Ministerie van Landbou en Grondsake (South
Africa, 1998) is van mening dat die landbou 'n belangrike bydra kan lewer
tot landelike ontwikkeling deur die vestiging van klein- en
mediumgrootte, opkomende boere, asook deur die skepping van
geleenthede met die doelom landbouproduksie te verhoog. Met hierdie
ontwikkeling word voorsren dat die daarstelling van betroubare
voedselvoorrade aan landelike huishoudings en die skepping van
bykomende werksgeleenthede, teweeggebring sal word.
Onder die vonge regenng is swart boere die reg ontsê om grond in
sogenaamde blanke gebiede te besit of daarop te boer. In ooreenstemming
met die beleid van afsonderlike ontwikkeling, was landbou-ontwikkeling
onder swartmense beperk tot die destydse tuislande. Ingevolge hierdie
beleid is 114 swart boere sedert 1989 in Qwaqwa gevestig. Agriqwa, 'n
nie-winsgewende staatskorporasie, is gestig met die doelom die
opkomende boere te vestig. Amptelike inligtingsbronne (South Africa,
1998) verwys ook na laasgenoemde groep boere as klein- of
mediumgrootte boere met beperkte toegang tot grond en kapitaal. Volgens
hierdie definisie het boere in hierdie kategorie ook ontoereikende
navorsings- en voorligtingshulp van die vorige regering ontvang. In
Qwaqwa was die oorkoepelende doelwit van die vestigingsprojek die
daarstelling van 'n lewensvatbare landbousektor, met 'n welvarende korps
opkomende boere. Dit het ook die totstandkoming van ondersteunende
entrepreneursmoontlikhede met werksgeleenthede in ' n landbouverwante
bedryfsektor ingesl uit.
Na die algemene verkiesing in 1994 het regeringsbeleid ten opsigte van
die ontwikkeling van tuislande ingrypend verander. Agriqwa is ontbind en
vervang met 'n privaat maatskappy, Agri-Eco, wat onder die direkte
beheer van die Minister van Landbou in die Vrystaat geplaas is. Die
enorme finansiële las wat deur die Herkonstruksie-en-
Ontwikkelingsprogram van die nuutverkose regenng meegebring is, het
noodwendig gelei tot die inkorting van staatsubsidies. Dit het die
herstrukturering en rasionalisasie van Agri-Eco en die opskorting van
finansiële- en landboukundige bystand aan opkomende boere in die
studiegebied tot gevolg gehad. Die uitgangspunt IS gehuldig dat
opkomende boere selfstandig moet meeding in 'n vryemarkomgewing. Met
hierdie stap is opkomende boere uitgelewer aan ' n mededingende
vryemarkstelsel, waarvan hul weinig ondervinding gehad het. Die
drastiese transformasie, aflegging van kundige bestuur en die afskaling en
beëindiging van beproefde ondersteuningstelseis, het bygedra tot die
ontstaan van ernstige bestuursprobleme onder opkomende boere.
Hierdie studie het dit ten doelom bogenoemde probleme te identifiseer en
te ontleed ten einde werkbare oplossings en ontwikkelingstrategieë daar te
stel. 'n Bondige uiteensetting van die belangrikste elemente, met 'n
indeling van hoofstukke, word soos volg bespreek:
• Die probleemformulering en doelstellings van die ondersoek word lil
Hoofstuk 1 verwoord.
• In Hoofstuk 2 word landbou, en veral volhoubare landbou-
ontwikkeling, in historiese perspektief beskou.
• Hoofstuk 3 verskaf 'n geografiese- en landbou-oorsig van die
studiegebied.
• In Hoofstukke 4, 5 en 6 word die bestuursprofiel van opkomende boere
met spesifieke fokus op die volgende sake ondersoek:
);> Die opvoedkundige- en persoonlikheidsprofiele van opkomende
boere, asook persepsies omtrent menslike hulp bronne en die bestuur
en aanwending daarvan (Hoofstuk 4).
);> Persepsies omtrent natuurlike hulp bronne en die bestuur en gebruik
daarvan (Hoofstuk 5).
);> Administratiewe en finansiële aangeleenthede (Hoofstuk 6).
• Hoofstuk 7 word afgestaan aan die evaluering, hipotese-toetsing en die
daarstelling van 'n bepaalde ontwikkelingstrategie vir opkomende
boere in die streek.
Wat menslike hulpbronbestuur betref, word in hierdie studie bevind dat
die swak gehalte werk en die onaanvaarbare gedrag van 'n aansienlike
persentasie plaaswerkers, 'n besliste, negatiewe uitwerking op
arbeidsverhoudinge het. In hierdie ondersoek is die lae opvoedkundige
peil, die swak werksomstandighede en ontoereikende opleiding van
plaaswerkers as die grondliggende oorsake van bestaande arbeidsprobleme
geïdentifiseer. In teenstelling hiermee, word verskeie indiensnemings-
aspekte wat die bedryf tot voordeel strek en wat behoue moet bly, as
positief geïdentifiseer. Laasgenoemde behels onder meer voedsel- en
verblyfsekuriteit, 'n bestendige kontantinkomste en weidingsregte.
Wat natuurlike hulpbronne betref, identifiseer die ondersoek 'n bepaalde
onkunde onder opkomende boere omtrent die gebruik van alternatiewe
produksiemiddele en energiebronne met 'n goedkoop, interne oorsprong
en geringer negatiewe impak op die natuurlike omgewing. Uit 'n
omgewings- en volhoubaarheidsoogpunt, word daar sekere aanbevelings
omtrent die bekendstelling van alternatiewe landboumetodes aan
opkomende boere in hierdie studie gemaak.
In hierdie studie is voorts bevind dat verskeie boere ernstige finansiële
probleme ondervind en dat die weiering van oeslenings veral saaiboere in
'n finansiële krisis gedompel het. Teen hierdie agtergrond word aanbeveel
dat boerdery-eenhede met 'n gebalanseerde kombinasie van boerdery-
vertakkinge in toekomstige ontwikkelingsprojekte ingesluit sal word.
Waardetoevoeging blyk 'n gewilde en winsgewende praktyk onder
opkomende boere te wees. Die vernaamste argumente ten gunste van
waardetoevoeging is onder andere die optimale benutting van bestaande
infrastruktuur, arbeid, asook newe- en afvalprodukte.
In die studie word aangetoon dat opkomende boere, ten spyte van sekere
agterstande betreffende opleiding en onderwys, die wil en vindingrykheid
besit om 'n sukses van landbou te maak. Die studie bevind voorts dat die
sukses van huidige en toekomstige vestigingsprojekte grootliks verseker
kan word deur die lewering van basiese ondersteuningsdienste, waaronder
opleiding en landbouvoorligting, deur die staat en private ontwikkelings-
instansies.
SUMMARY
The contribution of agricultural to rural development is widely accepted
by developmental specialists. In South Africa, an estimated 16 million
people are living in poverty, with its incidence highest in rural areas. The
Ministry for Agriculture and Land Affairs (South Africa, 1998) is of the
opinion that agriculture can play an important role in the development of
rural areas through the establishment of small and medium scale emerging
farmers, and through the creation of opportunities to rai se their
production. In this way, it is thought, the creation of additional
employment opportunities and the improvement 10 household food
security will follow.
Under the previous government black farmers were denied the right to
own and farm land in so-called white areas. In accordance with its policy
of separate development, agricultural development amongst black people
was limited to what was known as "black homelands". In line with this
policy, 114 black farmers were. settled on farms in Qwaqwa beginning in
1989. Agriqwa, a non-profit government corporation, was founded with
the task of establishing these emerging, or beginner farmers. Official
information sources (South Africa, 1998) also refer to emerging farmers
as small or medium scale farmers with limited access to land and capital.
This same source states that these farmers have received inadequate
research and extension support from the previous government. The main
aim of the proj ect in Qwaqwa was the establishment of an economically
viable agricultural sector, with a core of prosperous emerging farmers. It
was also envisaged that this would create several entrepreneurial
possibilities with job opportunities in an agricultural related sector.
After the election of a new, democratic government in 1994, official
policies regarding the previous homelands changed dramatically. Agriqwa
was dissolved and replaced with Agri-Eco, a private company under the
direct supervision of the then Minister of Agriculture of the Free State.
The enormous financial burden brought about by the Reconstruction and
Development Programme of the newly elected government, inevitably led
to a si gni ficant reduction in state subsidies. It was not long befo re the
restructuring and rationalisation of Agri-Eco meant the end of financial
and agricultural assistance to the emerging farmers in Qwaqwa. The
premise was that emerging farmers should compete independently In a
free market environment. With this step, emerging farmers were suddenly
exposed to a competitive free market environment of which they had
little, or no experience. This transformation, the loss of expert managerial
support, plus the downgrading and suspension of other well-proven
support systems, resulted In these farmers expcrrcncmg serious
managerial problems.
The aim of this study is to identify and evaluate the problems experienced
by emerging farmers in order to formulate workable solutions and
strategies for future development projects in the field of agriculture. A
brief synopsis of the chapters in the study is as follows:
• The problem formulation and aim of the study are set out in Chapter 1.
• Chapter 2 is concerned with an historical perspective of sustainable
agricultural development.
• Chapter 3 provides a geographical and agricultural overview of the
study area.
• Chapters 4, 5 and 6 investigate the management profiles of emerging
farmers with a specific focus on:
>- the educational and personal profiles of emerging farmers, their
perceptions of human resources and the management thereof
(Chapter 4);
~ perceptions among emergmg farmers regarding natural resources as
well as the management and utilisation thereof (Chapter 5);
~ administrative and financial matters (Chapter 6).
• Chapter 7 focuses on the evaluation of research data, the testing of the
hypothesis and the formulation of a specific development strategy for
emerging farmers in Qwaqwa.
With regard to human resources, the study has established that the
unacceptable conduct and poor quality of work rendered by farm workers
negatively effect labour relations between farmers and workers. The study
also identifies the low educational level of farm labourers, poor working
conditions and insufficient training as primary factors contributing to
labour problems. On the positive side, the study identifies several aspects
in employment that are to the advantage of the industry and that should be
kept. These refer to food and residence security, a reliable cash income
and grazing rights.
The study identifies a singular ignorance among emergmg farmers with
regard to the utilisation of natural resources. This includes the use of
alternative production methods, which are inexpensive, and which, in
turn, originate on the farm, and have a minor negative impact on the
natural environment. Within an environmental and sustainable
perspective, this study makes certain recommendations concerning the
introduction of alternative farming methods.
The study also finds that a number of farmers are experiencing serious
financial problems. The refusal of commercial banks and agricultural co-
operatives to grant production loans for planting purposes, underlines the
extent of the financial difficulties experienced by emerging farmers in the
area. This has also pushed a number of crop farmers into financial crisis.
Against this background it is recommended that farming units with a
combination of farming activities should be included lil future
development proj ects.
Value adding activities seem to be a popular and profitable practice
among emerging farmers. They seem to be an asset. The optimal use of
existing infrastructure, labour, by-products and waste products from
farming activities, are some of the important considerations in favour of
value adding activities.
The study reveals that emerging farmers, despite certain drawbacks
pertaining to training and education, possess the will and the ingenuity to
make a success of agriculture in the area. The study further finds that the
success of present and future projects will be largely determined by basic
support structures in training and agricultural extension work, from
government and developmental agencies.
INHOUDSOPGA WE
BLADSY
LYS VAN TABELLE IX
LYS VAN FIGURE Xl
LYS VAN FOTO'S Xll
HOOFSTUK 1
DIE VESTIGING VAN OPKOMENDE BOERE IN QW AQWA:
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
l.1 Agtergrond 1
l.2 Probleemstelling 4
l.3 Doel van ondersoek 5
1.4 Algemene doel en implikasie 6
l.4.1 Menslike hulpbro nbestuuur 6
1.4.2 Bedryfbestuur en natuurlike hulpbronbestuur 7
1.4.3 Finansiële bestuur en administratiewe bestuur 8
1.5 Hi poteseformulering 8
1.6 Navorsingsontwerp 9
1.6.1 Li teratuurstudie 9
1.6.2 Ondersoekgebied 10
1.6.3 Teikengroep 10
1.6.4 Vraelyste 12
1.6.5 Universum en steekproef 13
1.6.6 Organisasie en uitvoering van veldwerk 14
1.6.7 Dataverwerking 15
1.6.8 Navorsingsraamwerk 15
11
HOOFSTUK 2
LANDBOU ONTWIKKELING: 'n HISTORIESE PERSPEKTIEF
2.1 Inleiding 16
2.2 Die ontwikkeling van landboupraktyke en -tendense op
internasionale vlak 18
2.2.1 Die ontstaan van landbou-ontwikkelingsmodelle 19
a) Die Ekspansiemodel 19
b) Die Konservasiemodel 20
c) Die Von Thtinen-model 20
d) Die Diffusiemodel 21
e) Die Hoë Inset/Opbrengsmodel 21
f) Die Innovasiemodel 22
2.3 Landbou-ontwikkeling en -tendense in Derde
Wêreldlande: Beginsels en kenmerke van enkele
ontwikkelingstrate gieë 23
2.3.1 Agtergrond 23
2.3.2 Die tydperk vanaf 1950 tot 1969 24
2.3.3 Die tydperk vanaf 1970 tot 1979 27
2.3.4 Die tydperk vanaf 1980 30
2.4 Landbou-ontwikkeling in Afrika en Suid-Afrika 32
2.4.1 Afrika 32
2.4.2 Suidelike-Afrika 34
a) Die ekonomiese bydrae van die landboubedryf 34
b) Hulpbronbewaring in Suid-Afrika: 'n Historiese
agtergrond 37
c) Toepassing en beleid 39
2.5 Die ontstaan en ontwikkel ing van alternatiewe
denkrigtings 42
2.5.1 Die ewolusie van volhoubare landbou 42
III
a) Die ontwikkeling van alternatiewe denkrigtings 42
b) Die agteruitgang van die natuurlike omgewing 44
2.5.2 Volhoubare landbou: 'n Definisie 46
2.5.3 Enkele alternatiewe landboudenkskole 50
2.6 Enkele beginsels ten opsigte van die toepassing en
implementering van ontwikkelingstrategieë 51
2.6.1 Kultuur en gemeenskap 51
2.6.2 Natuurlike omgewing en bewaring 53
2.6.3 Die rol van die privaat- en publieke sektor 54
2.7 Die Sosiale Stelselbenadering 57
2.7.1 Die ontwikkeling van die Sosiale Stelselbenadering 57
2.7.2 Enkele fundamentele eienskappe van die Sosiale
Stelselbenadering 58
2.7.3 Die ontwikkelingsbegrip volgens die Sosiale Stelselbenadering 59
2.7.4 Die toepassing van die Sosiale Stelselbenadering by
ontwikke lings bep lanning 60
HOOFSTUK 3
QWAQWA: GEOGRAFIE, BEVOLKING EN LANDBOU OORSIG
3.1 Historiese en staatkundige ontwikkeling 62
3.2 Geografiese ligging 63
3.3 Geomorfologie en grondvorme 65
3.4 Klimaat 67
3.5 Plantegroei 71
3.6 Demografiese kenmerke 72
3.6.1 Bevo lkingsgetalle 72
3.6.2 Ouderdom 74
3.6.3 Onderwys 75
3.6.4 Ekonomiese deelname 75
IV
3.7 Landbou 76
3.7.1 Landbou-ontwikkeling sedert die vroeë tagtigerjare 76
a) Intensiewe landbouproj ekte 78
b) Ekstensiewe Landbouproduksie 79
c) Boerdery-eenhede vir opkomende boere 80
d) Agro-nywerhede 81
e) Diens- en voorligtingsentrums 82
f) Gemeenskapsontwikkeling 83
3.7.2 Landbou-ontwikkeling sedert 1994 85
3.7.3 Akkerbou 85
3.7.4 Veeboerdery 86
3.8 Samevatting 86
HOOFSTUK 4
MENSLIKE HULPBRONBESTUUR ONDER OPKOMENDE BOERE
IN DIE QW AQW A-STREEK
4.1 Inleiding 88
4.2 Ouderdomstruktuur 88
4.3 Onderwyspeil en beroepsondervinding 91
4.4 Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge 95
4.4.1 Werkgewer/Werknemer-verhoudinge 96
4.5 Indiensnemingspotensiaal 101
4.6 Werktevredenheid 106
4.7 Gevolgtrekking 112
4.7.1 Ouderdomstruktuur 112
4.7.2 Onderwyspeil en beroepsondervinding 112
4.7.3 Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge 113
4.7.4 Indiensnemingspotensiaal en werkstevredenheid 114
v
HOOFSTUK 5
BEDRYFSBESTUUR EN NATUURLIKE HULPBRONBESTUUR
5.1 Inleiding 115
5.2 Algemene plaasbestuur 118
5.2.1 Bedryfsdoel stellings 119
5.2.2 Algemene beplanning en tegnologie 121
5.3 Natuurlike hulpbronbestuur 127
5.3.1 Grondbesit 128
5.3.2 Lewensvatbaarheid van boerdery-eenhede 131
5.3.3 Gebruiksfrekwensies van energiebronne 134
5.3.4 Landboupraktyke en omgewingsimplikasies 141
5.4 Gevolgtrekking 150
5.4.1 Bedryfsdoelstellings 150
5.4.2 Algemene beplanning en tegnologie 150
5.4.3 Natuurlike hulpbronbestuur 152
HOOFSTUK 6
FINANSIES EN EKONOMIE
6.1 Inleiding 155
6.2 Waardetoevoeging en bemarking 156
6.3 Die ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede 162
6.4 Bemarking 164
6.5 Finansiële bestuur en administratiewe bestuur 165
6.5.1 Vernaamste boerdery-tipes en aanvullende inkomstebronne 165
6.5.2 Administratiewe bestuur 167
6.5.3 Finansies en lenings 170
6.5.4 Algemene boerdery-probleme en hulpverlening 172
VI
6.6 Gevolgtrekking 177
6.6.1 Waardetoevoeging 177
6.6.2 Die ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede 177
6.6.3 Bemarking 178
6.6.4 Vernaamste boerdery-tipes en aanvullende inkomstebronne 178
6.6.5 Administratiewe bestuur 178
6.6.6 Finansies en lenings 179
6.6.7 Algemene boerdery-probleme 180
HOOFSTUK 7
HIPOTESE-EVALUERING EN BELEIDSRIGL YNE VIR DIE
DAARSTELLING VAN 'N VOLHOUBARE OPKOMENDE BOERE-
GEMEENSKAP IN QWAQWA
7.1 Hi potese-form ulering 181
7.1.1 Negatiewe hipotese-stellings 181
7.l.2 Positiewe hipotese-stellings 182
7.2 Geïdentifiseerde negatiewe vestigingsfaktore 182
7.2.1 Ouderdomstruktuur 182
7.2.2 Boerdery-ondervinding en onderwyspeil 183
7.2.3 Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge 183
7.2.4 Indiensnemingpotensiaal 183
7.2.5 Bedryfsdoelstellings, algemene beplanning en tegnologie 184
7.2.6 Natuurlike hulpbronbestuur 184
7.2.7 Waardetoevoeging en aanvullende inkomstebronne 184
7.2.8 Finansies en lenings 185
7.2.9 Algemene boerdery-probleme 185
7.3 Hi potese-toetsi ng: Negatief geïden tifi seerde vesti gings fakto re 185
7.3.1 Ontoereikende ondersteuningsdienste 186
7.3.2 Ontoereikende voorligting 186
VII
7.3.3 Bewaring en volhoubare landboubeginsels 187
7.4 Geïdenti fi seerde positiewe vestigings faktore 188
7.4.1 Ondervinding en onderwyspeil 188
7.4.2 Indiensnemingspotensiaal 188
7.4.3 Bedryfsdoelstellings, algemene beplanning en tegnologie 188
7.4.4 Natuurlike hulpbronbestuur 189
7.4.5 Waardetoevoeging 189
7.4.6 Ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede 190
7.4.7 Bemarking 190
7.4.8 Algemene boerdery-probleme 190
7.5 Hipotese-toetsing: Positief geïdentifiseerde vestigingsfaktore 190
7.5.1 Positiewe beroepsgerigtheid onder opkomende boere 190
7.5.2 Landbou-potensiaal 191
7.6 Aanbeveling en ontwikkelingstrategie 192
7.6.1 Aanbevelings 192
a) Onderwyspeil, ondervinding en ouderdomstruktuur 192
b) Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge 194
c) Indiensnemingspotensiaal 196
d) Bedryfsbestuur 198
e) Natuurlike hulpbronbestuur 201
f) Waardetoevoeging en aanvullende inkomstebronne 204
g) Administratiewe - en finansiële bestuur 205
h) Algemene boerdery probleme 205
7.6.2 Ontwikkelingstrategie 207
a) Ontwikkelingsagente en owerheidsbeleid 207
b) Inspraak en medeseggenskap 211
c) Selfvoorsiening 212
d) Volhoubare landbou 214
e) Landbounavorsing 217
f) Bewaring 220
VIlI
BRONNELYS 222
ADDENDUM A: VRAELYS 235
IX
LYS VAN TABELLE
BLADSY
3.1 Reënvalstatistieke van drie reënvalstasies in die
onmiddellike omgewing van die studiegebied 68
4.1 Opvoedkundige status van opkomende boere in die
studiegebied, 1997 93
4.2 Beroepsopleiding en boerdery-ondervinding onder
opkomende boere in die studiegebied, 1997 94
4.3 Werkgewer/Werknemer-verhoudinge op plase in die studie-
gebied, volgens die oordeel van opkomende boere, 1997 97
4.4 Persepsies onder opkomende boere in die studiegebied
omtrent die kwaliteit van opleiding van plaaswerkers, 1997 98
4.5 Persepsies onder opkomende boere in die studiegebied
omtrent die bereidwilligheid van arbeiders om plaaswerk
te verrig, 1997 103
5.1 Belangrikste bestaansdoelwitte met boerdery-eenhede
in die ondersoekgebied, 1997 120
5.2 Vernaamste landbou-inligtingsbronne beskikbaar en in
gebruik onder opkomende boere in die studiegebied, 1997 124
5.3 Redes vir lidmaatskap van boereverenigings onder
opkomende boere in die ondersoekgebied, 1997 125
5.4 Redes vir ekonomiese/onekonomiese boerdery-eenhede in die
studiegebied volgens die oordeel van opkomende boere, 1997 132
5.5 Tipes energiebronne in gebruik deur opkomende boere in
die studiegebied, 1997 135
5.6 Belangrikste energiebronne in gebruik op plase in die studie-
gebied en redes vir die gebruik daarvan, 1997 136
x
5.7 Persepsie onder opkomende boere omtrent die wenslikheid
van enkele landbou- en bewaringspraktyke, 1997 142
5.8 Persepsie onder opkomende boere omtrent die waarde van
omgewingsvriendelike landboupraktyke, 1997 147
5.9 Die beskikbaarheid en gehalte van natuurlike hulpbronne in die
studiegebied volgens die oordeel van opkomende boere, 1997 148
6.1 Algemene persepsie onder opkomende boere in die studie-
gebied omtrent waardetoevoeging, 1997 158
6.2 Die aantal en tipe boerdery-aktiwiteite waarby die gesinslede
van opkomende boere in die studiegebied betrokke is, 1997 163
6.3 Opsomming van die belangrikste boerdery-tipes in die
ondersoekgebied, 1997 165
6.4 Algemeenste bestuursprobleme soos ervaar deur opkomende
boere in die ondersoekgebied, 1997 168
6.5 Boerdery-vertakkinge wat volgens die oordeel van opkomende
boere in die studiegebied spesiale aandag benodig, 1997 169
6.6 Redes vir toekenning/weiering van produksielenings aan
opkomende boere in die ondersoekgebied, 1997 170
6.7 Opsomming van die dringendste boerdery-probleme wat deur
opkomende boere in die studiegebied ondervind word, 1997 172
6.8 Vernaamste landboukundige hulp wat volgens die oordeel
van opkomende boere deur opkomende boere in die studie-
gebied verlang word, 1997 174
Xl
LYS VAN FIGURE
BLADSY
1.1 Ligging van die studiegebied 11
3.1 Die ligging van Qwaqwa in streeksverband 64
4.1 Ouderdomstruktuur van opkomende boere in die studie-
gebied, 1997 89
4.2 Aantal jare as onafbanklike boer, 1997 95
4.3 Faktore wat volgens opkomende boere in die studiegebied
bydra tot onbevredigende arbeidsverhoudinge, 1997 98
4.4 Geïdentifiseerde positiewe en negatiewe indiensnemings-
aspekte volgens die oordeel van werknemers op plase in die
studiegebied, 1997 107
6.1 Die aantal en tipe waardetoegevoegde-bedrywe in bedryf op
plase in die studiegebied, 1997 160
XII
LYS VAN FOTO'S
BLADSY
1 Werkershuise voorsien deur die eertydse Agriqwa 110
2 Woonhuis vir opkomende boer, voorsien deur Agriwa 110
3 Voorbeeld van infrastruktuur (afdakke, pakkamers en
werkswinkel) voorsien deur Agriqwa 149
4 Opkomende boer (middel) en arbeiders onderweg na landerye 149
HOOFSTUK 1
DIE VESTIGING VAN OPKOMENDE BOERE IN QWAQWA:
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
1.1 Agtergrond
Verskille lil ekonomiese ontwikkelingspeile tussen streke IS 'n
internasionale verskynsel en is nie net beperk tot Suid-Afrika me. In
Derde Wêreldlande word hierdie verskynsel verder gekompliseer deur die
dualistiese aard van ekonomiese aktiwiteite. Soos dit die geval was in
ander Derde Wêreldlande, was dit ook die voorneme van die vorige Suid-
Afrikaanse regering om 'n aanslag op die gaping tussen groeiende en
stagnante streke te maak. Derhalwe is toenemende aandag op die landelike
gebiede toegespits ten einde streekonewewigtighede te minimaliseer
(Viljoen, 1979). Teen hierdie agtergrond en om gestalte te gee aan die
beleid van afsonderlike ontwikkeling, het die vorige regering besondere
voorkeur verleen aan die vestiging van nywerhede en die ontwikkeling
van landelike gebiede in die voormalige tuislande (Van der Kooy, 1982;
Viljoen, 1979).
Ooreenkomstig bostaande ontwikkelingstrategieë van die tagtigerjare, is
50 000 hektaar landbougrond in 1987 tot Qwaqwa toegevoeg. Die doel
was om swart kommersiële boere op hierdie grond te vestig. Agriqwa, 'n
nie-winsgewende staatskorporasie, is gestig met die doelom hierdie taak
te verrig en om tegniese en finansiële steun en opleiding aan opkomende
boere te verskaf. In die tydperk vanaf 1989 tot 1994 is 114 opkomende
boere op 114 plase met 'n gemiddelde grootte van 350 hektaar per plaas,
gevestig. Elke plaaseenheid is van die nodige infrastruktuur voorsien, wat
2
onder meer werkswinkels, store, waterpypleidings, opgaardamme,
veesuipings, werkerskwartiere en huisvesting vir die boer ingesluit het
(Agriqwa, 1988: 2).
N a die algemene verkiesing van 1994 en die verkiesing van 'n nuwe
re ger m g , het regeringsbeleid ten opsigte van die ontwikkeling van
tuislande ingrypend verander. Volhoubare en selfgedrae groei is deur die
nuwe beleidmakers as 'n belangrike vereiste vir ontwikkeling betempel
(Vrystaat Provinsie, 1994: 2; South Africa, 1995: 3). Die voormalige
tuislande is by die provinsies ingelyf en in die Vrystaat is die verskillende
ontwikkelings-korporasies belas met landbou, saamgesnoer en
geherstruktureer (Agri-Eco, 1995: 2). Agriqwa is ontbind en vervang met
'n privaat maatskappy, naamlik Agri-Eco, en onder die direkte beheer van
die Minister van Landbou in die Vrystaat geplaas.
Die omvattende aard van die Herkonstruksie-en-Ontwikkelingsprogram
van die nuwe regering het swaar finansiële eise aan die staatskas gestel en
gelei tot die inkorting van staatsubsidies. Die gevolg was dat enkele
staatsproj ekte, waaronder die vestiging van opkomende boere in Qwaqwa,
swaar getref is. Die herstrukturering en rasionalisasie van Agri-Eco (Agri-
Eco, 1995: 2-3) en die besnoeiing en beëindiging van finansiële- en
landboukundige bystand aan opkomende boere in Qwaqwa, was 'n direkte
gevolg. Volhoubare landbou-beginsels en die finansiële onafhanklikheid
van opkomende boere, soos deur die amptelike beleidstandpunte in die
vooruitsig gestel, het egter onveranderd gebly (Vrystaat Provinsie, 1994;
South Africa, 1995). Ontwikkelingshulp vanaf owerheidsweë IS
hoofsaaklik aan kleinboere en bestaansboere toegewys. Die uitgangspunt
is gehuldig dat opkomende, kommersiële boere selfstandig moet meeding
in 'n vryemark omgewing. Met hierdie stap is 'n einde gemaak aan die
voorsiening van opleiding, tegniese bystand, finansiële bystand en
ondersteuningsdienste aan opkomende boere.
3
Opkomende boere IS uitgelewer aan 'n vreemde en mededingende
vryemarkstelsel. Vir die meerderheid boere was dit 'n vreemde ervaring
en 'n moeilike aanpassing, aangesien swart boere vanweë die
skeidingsbeleid van die vorige regering toegang tot die blanke,
kommersiële landbou-mark ontsê is (South Africa, 1997: 109). Die
drastiese transformasie, aflegging van kundige bestuur en die afskaling en
beëindiging van beproefde ondersteuningstelseis, het bygedra tot die
ontstaan van ernstige bestuursprobleme onder opkomende boere.
Verskeie onderhoude is met amptenare van die destydse Agriqwa en ook
Agri-Eco gevoer om die aard en omvang van laasgenoemde probleme te
identifiseer. Die implikasie van die nuut ingeslane beleidsrigting was
verreikend en veralom die volgende redes:
• Die inkorting van begrotingsfondse aan Agri-Eco het alle
indiensopleiding aan opkomende boere beëindig.
• Die afskaling van Agri-Eco het die beëindiging van alle
ondersteuningsdienste tot gevolg gehad. Die gebruik van Agri-Eco
werktuie met die doelom hulp aan opkomende boere te verleen met die
bewerking van landerye, aanplantings en die afhaal van oeste, dien as
voorbeeld.
• Produksielenings deur die eertydse Agriqwa aan opkomende boere IS
opgeskort.
• As gevolg van die opskorting van produksielenings en finansiële
bystand, is opkomende boere gedwing om op die privaatmark mee te
ding vir produksie- en ander lenings.
• Die besnoeiing van begrotingsfondse aan Agri-Eco het die sluiting van
alle landbou-depots onder die beheer van Agri-Eco genoodsaak. Die
vermelde depots het produksiemiddele teen mededingende
kooperatiewe pryse aan opkomende boere bemark.
4
• Die gevestigde landbouvoorligtingsdiens IS opgeskort en die
voorligtingsbeamptes is aan Sentraal-Oos Landboumaatskappy (SOK)
gesekondeer. Laasgenoemde maatskappy is in 1999 oorgeneem deur die
Oos- Transvaalse Landboumaatskappy (OTK). Beide maatskappye het
tot onlangs nog gespesialiseer in die bediening van blanke boere in 'n
kommersiële landboumark, en het weinig ondervinding van die nuwe,
opkomende landbou-sektor met sy eiesoortige behoeftes.
• Die privatisering van die kleinhandelsmark vir die direkte bemarking
van plaasprodukte in Phuthaditjhaba.
• Met die sluiting van verskeie landbou-projekte (Hoofstuk 3) het
waardevolle landbou-kundigheid vir opkomende boere en die streek
verlore gegaan.
1.2 Probleemstelling
Teen die agtergrond van die beperkende owerheidsbeleid wat voor 1994
ten opsigte van landbou en landelike ontwikkeling gevolg is, ontstaan die
vraag tot watter mate beginnerboere suksesvol geïntegreer kan word binne
die tradisionele blanke landbousektor. Die drastiese afskaling van
regeringshulp aan opkomende boere in Qwaqwa sedert 1994 en die
algemene deregulering van die landbou deur die nuutverkose regering, het
'n verdere dimensie tot bostaande gevoeg, deurdat opkomende boere
opeens aan 'n onbekende en uiters mededingende vryemark oorgelaat is.
Enkele agterstande, waaronder: bemarking en aankope, finansies en
administrasie, bedryfsbestuur en -beplanning en hulpbronbestuur sal
onvermydelik aangespreek en verreken moet word, ten einde 'n
suksesvolle landboubedryf vir opkomende boere te verseker.
Die probleemstelling kan dus geformuleer word as 'n vestigings- en
bestuurspro bleem wat onder meer verband hou met perseptuele opvattings
rakende bewaring en natuurlike hulpbronbestuur, asook aspekte
5
betreffende personeelbestuur, bedryfsbestuur en die sosio-ekonomiese - en
omgewingsimplikasies van bostaande.
1.3 Doel van ondersoek
As gevolg van bostaande wending is opkomende boere sedert 1994
blootgestel aan die harde werklikheid van 'n strawwe en mededingende
vryemarkstelsel. Die sluiting van Agriwa-dienssentrums het opkomende
boere verplig om direk met Sentraal-Oos Landboumaatskappyen later
Oos- Transvaal Landboumaatskappy te onderhandel vir die verkryging van
produksielenings, voorligtingsdienste en die aankoop van produksie-
middele. Die drastiese afskaling van Agri-Eco en die opskorting van
ondersteuningsdienste het veroorsaak dat opkomende boere oornag met
ernstige bestuursprobleme gekonfronteer is. Dit is vererger deur die feit
dat swart boere tydens die apartheidsjare die reg ontsê IS om In
sogenaamde blanke landbougebiede te boer en grond te besit. As gevolg
hiervan en die feit dat swart boere in die destydse tuislande oorwegend
bestaansboerdery beoefen het, is swart boere nooit blootgestel aan die eise
van die vryemarkstelsel nie.
Bostaande weerspieël enkele van die probleme waarmee opkomende boere
in die studiegebied te doen het. Dit is die doel van hierdie studie om
sodanige probleme te identifiseer en te ontleed, ten einde werkbare
oplossings en ontwikkelingstrategieë daar te stel. Bestuurs- en
administratiewe vaardighede, die aanwending van menslike hulpbronne,
opleiding en arbeidsverhoudinge en die finansiële- en administratiewe
kapasiteit van opkomende boere salondersoek word. Voorts sal ruimtelike
en omgewingspersepsies geïdentifiseer en ontleed word, met die doelom
bepaalde ontwikkelingstrategieë en ontwikkelingsvoorstelle daar te stel.
6
1.4 Algemene doel en implikasie
Met inagneming van die huidige politieke benadering ten opsigte van
landbou en landelike ontwikkeling in Suid-Afrika (South Africa, 1995;
Vrystaat Provinsie, 1994), sal die volgende kompartementeie doelwitte
van groot belang wees ten einde die optimale benutting van landbou- en
menslike hulpbronne te verseker.
1.4.1 Menslike hulpbronbestuur
Tydens die vroeë vyftiger- en sestigerj are het die opvatting bestaan dat
verhoogde produksiedoeltreffendheid tot hoër welvaart onder
ontwikkelende gemeenskappe sal lei (Kleynhans, 1991). Hierdie
wel vaartbeskouing, gebaseer op die moderniseringsbenadering, het
ontwikkeling bloot beskou as die verhoging van tegniese en
bestuursvaardighede. Die toepaslikheid van hierdie groeirnaatstaf binne 'n
komplekse fisiese en sosiale omgewing, IS me as deel van die
ontwikkelingproblematiek verreken nie. Volgens Kleynhans (1991: 129)
kom laasgenoemde neer op "n oorvereenvoudiging van interpersoonlike
verwantskappe en die mens se verwantskap met die fisiese omgewing.
Weens hierdie oorvereenvoudiging het die mens se poging om eie
welvaart te verhoog tot negatiewe skadelike effekte gelei. Grootskaalse
besoedeling en chroniese armoede onder ontwikkelende gemeenskappe is
voorbeelde van laasgenoemde. Om die verskeidenheid fasette en
komplekse aard van die ontwikkelingsproblematiek te akkommodeer, sal
gepoog word om enkele van die verskillende bydraes oor ontwikkeling op
'n logiese wyse byeen te bring. Verskillende funksionele areas of
sogenaamde substelsels waaronder produksie -, administratiewe - en
finansiële bestuur, bemarking en menslike hulpbronbestuur salondersoek
word, met die doelom 'n bepaalde ontwikkelingsraamwerk daar te stel.
Volgens Swanepoel (1998: 12-13) is dit die taak van hulpbronbestuurders
7
om hierdie substelsels, wat in 'n komplekse, onderlinge wisselverhouding
funksioneer, te beplan en te bestuur. In hierdie verband sal die sosiale
stelselbenadering met 'n mens-omgewing gerigtheid 'n belangrike bydrae
lewer. Teen bostaande agtergrond sal gepoog word om die volgende
strategieë daar te stel:
• Die identifisering van ontwikkelingsbehoeftes en die daarstelling van
'n ontwikkelingstrategie, gerig op menslike hulpbronbestuur.
• Die daarstelling van riglyne vir die beplanning en die implementering
van sodanige ontwikkelingsprogram.
1.4.2 Bedryfsbestuur en natuurlike hulpbronbestuur
Ter aansluiting by bostaande argument betreffende die kompleksiteit van
ontwikkelingsbeplanning, sal die volgende doelwitte nagestreef word:
• Die strewe na die optimale benutting van landbouhulpbronne en die
daarstelling van 'n landelike bevolking in ooreenstemming met die
drakrag van die omgewing. Aangesien dit sekere omgewings-
implikasies tot gevolg sal hê, sal die studie dit ook ten doel hê om
perseptuele opvattings rakende natuurlike hulpbronne te ondersoek,
met die doelom 'n ontwikkelingsraamwerk vir die optimale benutting
van natuurlike hulpbronne daar te stel, ten einde die bewaring en
versterking van die hulpbronbasis te verseker.
• In die tweede instansie sal die studie in ooreenstemming met die
mensgerigte, antropologiese ontwikkelingsbenaderings, ondersoek
instel na enkele aspekte rakende algemene bedryfsbestuur, met as doel
die daarstelling van 'n ontwikkelingsplan ter versekering van 'n
stabiele en volhoubare landbousektor vir die substreek.
8
1.4.3 Finansiële- en administratiewe bestuur
In ooreenstemming met bostaande mensgerigte ontwikkelingsbenadering
sal die volgende doelwitte nagestreef word:
• Die identifisering van administratiewe - en bestuursvaardighede van
opkomende boere en die daarstelling van 'n ontwikkelingsraamwerk
met die doelom hierdie vaardighede te ontwikkel, ten einde 'n
suksesvolle en volhoubare landboubedryf vir opkomende boere in die
streek te verseker (Brokensha et al., 1980; Norman, 1993; Miller,
1994).
1.5 Hipoteseformulering
1.5.1 In die lig van die voorafgaande besprekings en probleemstelling
word dit as oorkoepelende hipotese gestel dat die ontwikkeling van
landbou in die studiegebied benadeel word deur 'n kombinasie van
ongunstige faktore, waaronder:
Hipotese A: Gebrekkige ondersteuningsdienste.
Hipotese B: Ontoereikende vakkundige voorligting en opleiding met 'n
dienooreenkomstige negatiewe uitwerking op die volgende
landboukundige aspekte:
a) Personeel bestuur
b) Hulpbronbestuur
c) Algemene plaasbestuur
d) Administratiewe bestuur
e) Finansiële bestuur.
9
Hipotese C: 'n Ondergemiddelde prioritisering van bewaring en
volhoubare landbou-beginsels.
1.5.2 Daarteenoor word dit gestel dat die volgende aspekte 'n beduidende
bydrae kan lewer tot die ontwikkeling van landbou in die
studiegebied:
Hipotese 0: 'n Positiewe en gemotiveerde korps opkomende boere.
Hipotese E: Die klimatologiese en landboukundige eienskappe van die
studiegebied kan 'n suksesvolle en volhoubare
landboubedryf verseker, indien die menslike en
ondersteunende komponente suksesvol ontwikkel en
geïntegreer kan word.
1.6 Navorsingsontwerp
1.6.1 Literatuurstudie
In Hoofstuk 2 word 'n historiese perspektief op landbou-ontwikkeling
verskaf. In dié hoofstuk word eenvolgend gefokus op landbou-
verwikkelinge op die internasionale vlak, met spesifieke klem op die
ontwikkeling van verskillende landbou-ontwikkelingsmodelle, asook
landbou-ontwikkeling en landbou-tendense in Derde Wêreldlande en veral
in Afrika. Hierna word die ontstaan en ontwikkeling van alternatiewe
denkrigtings met betrekking tot landbou-ontwikkeling bespreek. Die klem
val veralop die evolusie van volhoubare landbou. Dit word opgevolg met
'n bespreking van enkele beginsels ten opsigte van die toepassing en
implementering van ontwikkelingstrategieë. Hoofstuk 2 word afgesluit
met 'n uiteensetting van die teoretiese raamwerk, wat as basis dien vir die
10
ontleding van die empi n ese resultate van die studie, te wete die Sosiale
Stelselbenadering (Kleynhans, 1991).
Hoofstuk 3 verskaf 'n agtergrondstudie van die geografie, bevolkings-
komponent en landbou-geskiedenis van Qwaqwa.
1.6.2 Ondersoekgebied
Met die uitsondering van Thaba Nchu, is Qwaqwa die enigste gebied in
die Vrystaat-provinsie waar 'n grootskaalse begin gemaak is met die
vestiging van beginner- of sogenaamde opkomende, kommersiële boere.
Laasgenoemde was in ooreenstemming met die tuislandbeleid van die
vorige regering en was bedoel om die beleid van afsonderlike
ontwikkeling gestand te doen. Om hieraan uitvoering te gee, het alle
vestigingsproj ekte noodwendig in die destydse tuislande beslag gekry en
was Qwaqwa dus geen uitsondering nie. Die gebied wat afgebaken is vir
die vestiging van opkomende boere, beslaan ongeveer 50 000 hektaar en is
geskik vir gemengde boerdery, soos algemeen beoefen op die Suid-
Afrikaanse hoëveld. Die ligging van die studiegebied in die groter
Qwaqwa word uitgebeeld in Figuur 1.1.
1.6.3 Teikengroep
Vanweë die multi-dissiplinêre aard van die studie-onderwerp is die
bydraes van verskeie rolspelers verkry. Navorsingsinligting is deur middel
van vraelyste en persoonlike onderhoude met opkomende boere,
plaasarbeiders en leiersfigure betrokke by landbou-ontwikkeling In die
streek, bekom. Onderhoude is met die volgende belangegroepe gevoer: die
Departement van Landbou en Omgewingsake, Vrystaat Provinsie; Agr i-
Eco; die eertydse Sentraal-Oos Landboumaatskappy In Harrismith;
universiteite en boerevereningings.
28° 15' 0 28° 30' 28° 45' 29° 00' 29° 15'
I i I
28° 15' S
VRYSTAAT
KWA-ZULU NATAL
Cl Gekonsolideerde gebied
(1987)
28° 30' -l I !Cl Ou-Qwaqwa
D Studiegebied o Makwane
,
-,
0 Primëre paaie (geteer) '{,haba
CJ Sekondëre paaie (ongeteer)
LESOTHO QWAQWA
_ . [Z1 Spoorlyne
28° 45' -
o 2 4 6 6 10 km
,__.
,__.
FIGUUR 1.1 LIGGING VAN DIE STUDIEGEBIED
12
1.6.4 Vraelyste
In ooreenstemming met die doelstellings en hipoteses van die ondersoek,
het die vraelys dit ten doelom enkele ruimtelike en nie-ruimtelike
dimensies, menslik sowel as fisies, te isoleer ten einde die effek daarvan
op die gang van die opkomende landboubedryf in Qwaqwa te bepaal.
Hierdie ontleding sal dien om knelpunte en behoeftes binne die
landboubedryf in Qwaqwa te identifiseer. Persoonlike onderhoude met
individuele boere en rolspelers in die georganiseerde landbou, asook
inligting bekom uit literêre bronne, het die inhoud van die vraelys bepaal.
Afhangende van die tipe inligting wat bekom moes word, is daar in die
konstruksie van die vraelys van' n kombinasie van verskillende tipes vrae
gebruik gemaak. In gevalle waar van 'n geslote vraagstelling gebruik
gemaak is, is dit dikwels opgevolg met' n oop tipe, waarin die mening van
die respondent j eens die spesifieke situasie weerspieël word. In gevalle
waar die temas van vrae nie noodwendig van toepassing was op al die
respondente me, IS daar van filtervrae gebruik gemaak. In
ooreenstemming met die doel van die ondersoek, word die volgende
bestuurs- en bedryfskomponente in die vraelys ondersoek:
• Persoonlike inligting. Hierdie afdeling in die vraelys het as doel die
bestudering van demografiese, opvoedkundige en bepaalde beroeps-
aspekte, waaronder beroepsondervinding en opleiding, ten einde 'n
deursnee-profiel van opkomende boere daar te stel.
• Algemene boerdery-aktiwiteite. Hierdie afdeling ondersoek die
algemene aard en doel van boerdery-aktiwiteite op plase in die
studiegebied. Aangesien die doel van 'n boerdery-onderneming 'n
bepaalde invloed op die aanwending en benutting van hulpbronne mag
uitoefen, word die identifisering van boerdery-aktiwiteite as
noodsaaklik beskou.
13
• Menslike - en natuurlike hulpbronbestuur. Die aard en metode van
aanwending van menslike - sowel as natuurlike hulpbronne, lê aan die
kern van die studie en sal derhalwe ondersoek word.
• Bestuurs- en administratiewe inligting. Soos in die geval van
hulpbronbestuur, sal die aard van administratiewe bestuur 'n bepaalde
dimensie aan die onderneming verleen. Die invloed van laasgenoemde
op die volhoubaarheidspatroon van die onderneming sal daarom
nagevors moet word.
'n Voorbeeld van die vraelys verskyn in Addendum A.
1.6.5 Universum en steekproef
Vir administratiewe doeleindes het die eertydse Agriqwa die totale gebied
wat vir die vestiging van opkomende boere geïdentifiseer is, in VIer
gebiede verdeel, naamlik landbougebiede 1, 2, 3 en 4. Vir die
identifisering van boere vir onderhoudsdoeleindes is besluit om van 'n
ewekansige steekproeftrekking .gebruik te maak. In die praktyk het die
praktiese uitvoerbaarheid daarvan egter spoedig geblyk onmoontlik te
wees. Kommunikasiestrukture bestaan nie en gevolglik was dit onmoontlik
om afsprake met geïdentifiseerde boere te reël. Om die probleem te
oorkom, is besluit om per blok met enige 15 boere onderhoude te voer,
met 'n maksimum van 60 boere of 52.6% van die totale populasie. Geen
doelbewuste seleksie van respondente volgens geslag is gevolg nie. Die
finale populasie van 56 manlike en 4 vroulike respondente was bloot
toevallig en is sonder onderskeid van geslag in die groter geheel verwerk.
Geen respondent het geweier om inligting te verskaf nie. Die gebrek aan
voldoende kommunikasiestrukture het veldwerk aansienlik vertraag,
aangesien boere in sekere gevalle eers na 'n vierde en selfs vyfde besoek
tuis gevind kon word. Die feit dat' n aansienlike persentasie boere nie op
die plaas self woonagtig is nie, het veldwerk verder bemoeilik.
14
1.6.6 Organisasie en uitvoering van veldwerk
As gevolg van die multi-dissiplinêre aard van die ondersoek, die lengte
van die vraelys en die feit dat die steekproef uit 60 respondente bestaan
het, IS besluit om data-insameling by wyse van persoonlike
onderhoudvoering te doen. Mnr. R. Mlangeni, senior voorligtingsbeampte
verbonde aan Sentraal-Oos Landboumaatskappy was behulpsaam met die
opsporing van boere, tolkwerk en die verduideliking van vrae.
Die finale ondersoek is voorafgegaan deur 'n proeflopie, waarby vyf
respondente betrokke was. Waardevolle inligting met betrekking tot die
verstaanbaarheid van vrae en ook die algemene konstruksie en
samestelling van die vraelys is op die manier bekom en verwerk.
Bykomende inligting wat tydens die proeflopie deur opkomende boere
voorsren IS, is as aanvullende vrae bygewerk. Lang afstande, swak paaie
en talle vrugtelose besoeke as gevolg van die feit dat geen afsprake gereël
kon word nie, het die duur van die ondersoek uitermate verleng. As
gevolg van hierdie vertragings het die opname vanaf Maart 1997 tot
November 1997 geduur.
Geen respondent het geweier om inligting te verskaf nie. Boere was oor
die algemeen baie behulpsaam. Die gemiddelde duur van onderhoude het
van 90 tot 120 minute gewissel en in heelwat gevalle het boere ook
addisionele inligting verskaf. Dit was gewoonlik in die vorm van
informele gesprekke tydens en na afloop van onderhoude. Aantekeninge is
van sodanige inligting gemaak en inligting wat so bekom is, is tot die
databank bygevoeg.
Ten einde maksimum akkuraatheid te verseker, is alle vraelyste na afloop
van elke veldwerksessie gekontroleer vir foute en weglatings. Alle foute
15
IS tydens opvolgbesoeke reggestel. Die kodering van vraelyste is na die
afhandeling van die veldwerkprogram gedoen. Die statistiese verwerking
van die data is deur die rekenaarsentrum aan die Universiteit van die
Oranj e- Vrystaat behartig.
1.6.7 Dataverwerking
As vertrekpunt sal van teoretiese ontledings en kwalitatiewe tegnieke
gebruik gemaak word om die onderlinge samehang en oorsaaklikheid van
ruimtelike en nie-ruimtelike faktore en die effek daarvan op landbou en
landelike ontwikkeling in die studiegebied te ontleed. In hierdie verband
sal die beskrywende statistiek aangewend word vir die opsomming van
tellings, om sodoende 'n algehele indruk van die statistiese verspreiding
van data te verkry. Aanvullend hiertoe sal gebruik gemaak word van 'n
verskeidenheid van tabelle en diagramme om die visuele verspreiding van
die data te illustreer.
1.6.8 Navorsingsraamwerk
Die navorsingsraamwerk waarmee gepoog sal word om 'n antwoord of
antwoorde op die probleemstelling te verkry, sal 'n geïntegreerde
funksionele benadering wees. Aangesien daar in hierdie studie gesoek
word na die verklaring van ruimtelike relasies en interaksies tussen
verskynsels en die groter geheel waarvan dit deel uitmaak, sal die
funksionele analise vereis word. Die klem sal merendeels dus val op die
funksie of rol wat 'n verskynsel binne die groter geheel vervul. Die
funksionele benadering spruit voort uit die Sosiale Stelselbenadering
(Kleynhans, 1991), wat as ontwikkelingsteorie neerslag gevind het uit die
tekortkominge van die modernistiese ontwikkelingsteorie (Hoofstuk 2). In
Hoofstuk 2 sal kortliks aandag gegee word aan die ontstaan en
ontwikkeling van die Sosiale Stelselbenadering.
16
HOOFSTUK 2
LANDBOU-ONTWIKKELING: 'N HISTORIESE PERSPEKTIEF
2.1 Inleiding
There is growing awareness that agricultural systems must provide not
only what humanity needs today, but what the human family will require a
decade or even a century from now. Sustainable agriculture is a topic
whose time has come.
N.C. Brady, 1990
U. S Agency for International Development
Washington, D.C.
Gedurende die sestiger- en sewentigerjare was landbou-
ontwikkelingstrategieë lil hoofsaak geng op die voorsrerimg van
voedselvoorrade aan' n groeiende wêreldbevolking, met' n toename in per
capita-voedselproduksie as die hoofdoel. Die sogenaamde Groen
Rewolusie het sy beslag gekry en dramatiese vordering is gemaak met die
produksie van betroubare voedselvoorrade. Landbouhulpbronne was
nouliks onder druk en die bewaring van natuurlike hulpbronne het weinig
aandag ontvang. (Harwood, 1990: 9-10).
Ten spyte van bogenoemde ontwikkelings, was 'n gebrek aan volhoubare
produksie en die bereiking van 'n stabiele landbousektor 'n wesenlike
probleem in die ontwikkelende lande, veral. Gebiede arm aan natuurlike
hulpbronne en boere met klein of marginale gronde, het geen of weinig
voordeel geput uit nuwe tegnologiese toepassings. Dit het duidelik geword
dat 'n nuwe benadering noodsaaklik geword het, iets rewolusionêrs soos
17
die Groen Rewolusie, maar met 'n ander konsepsuele en operatiewe
aanslag (Conway en Barbier, 1990: 11). Ook Abdulai en Delgado (1995:
1) vermeld dat die afname in geldelike hulp aan Afrika-lande vanaf 1980
tot 1990, 'n weerspieëling is van die feit dat landbou-ontwikkeling in
Afrika nie aan die internasionale verwagtinge voldoen het nie. Volgens
Abdulai en Delgado bly landbou egter die vernaamste ekonomiese
aktiwiteit in Afrika suid van die Sahara en is 'n bestendige en groeiende
landboubedryf noodsaaklik vir algemene, ekonomiese ontwikkeling en die
verligting van armoede.
Die internasionale klem op omgewingsbewaring en die bevordering
daarvan (Augustyn, 1996: 61-68), die belangrikheid van die landbou-
sektor vir ekonomiese ontwikkeling en werkskepping (Conway en Barbier,
1990; Staatz en Eicher, 1990; Abdulai en Delgado, 1995) en die sterk
fokus op volhoubare landbou-praktyke deur die Nasionale en die
Vrystaatse Departemente van Landbou (Vrystaat Provinsie, 1994; South
Africa, 1995), vereis 'n oorsigtelike ondersoek na die ontwikkelingsgang
van die landbou-sektor op die internasionale sowel as die nasionale vlak.
Aangesien hierdie ondersoek juis die bestudering van die bestuursprofiel
van opkomende in Qwaqwa ten doel het (Hoofstuk 1), sal die verloop van
ontwikkelingstendense in die landbou-sektor noodwendig ondersoek word.
Teen bostaande agtergrond sal Hoofstuk 2 afgestaan word aan:
• 'n oorsigtelike studie van landbou-ontwikkeling en tendense In die
landbou-sektor oor die afgelope dekades. Aangesien die studie
uitsluitlik op opkomende boere fokus, sal landbou-
ontwikkelingstrategieë in die ontwikkelende lande kortliks behandel
word.
• 'n ondersoek na die ontstaan en ontwikkeling van volhoubare landbou-
beg inse ls. Laasgenoemde sal gedoen word met inagneming van die
18
internasionale fokus op bewaring en die klem op selfgedrae landbou-
ontwikkeling deur die Vrystaatse Departement van Landbou (Vrystaat
Provinsie, 1994). Aangesien volhoubare landbou die oordeelkundige
benutting van hulpbronne ten doel het en ooreenstem met die algemene
geografiese beginsels ten opsigte van bewaring, sal enkele beginsels
betreffende bewaring en volhoubaarheid deurlopend figureer en
aanbeveel word. In aansluiting hierby salook aandag geskenk word aan
die ontstaan en ontwikkeling van landbou-modelle, landbou-
ontwikkelingstrategieë en konsepte rakende volhoubare landbou-
ontwikkeling.
2.2 Die ontwikkeling van landboupraktyke en -tendense op
internasionale vlak
Die kolonisering van ylbewoonde kontinente, die Industriële Rewolusie,
die ontwikkeling op die gebied van omgewingsgesondheid en medisyne en
die verhoging van voedselproduksie, was van die belangrikste faktore wat
tot die vmrug e groei van die wêreldbevolking aanleiding gegee het.
Hierdie faktore was daarvoor verantwoordelik dat die wêreldbevolking
vanaf 1 biljoen mense in 1830 tot 2 biljoen in 1930 en 5 biljoen in 1990
toegeneem het (Mannion en Bowlby, 1994: 118). Volgens dieselfde
skrywers (1994: 19) salongeveer 6 biljoen mense die aarde teen die jaar
2000 bewoon, waarvan vyf biljoen in die ontwikkelende lande woonagtig
sal wees. Miller (1995: 132) projekteer dat die huidige wêreldbevolking
sal toeneem tot 8.4 biljoen teen die jaar 2025. Vanweë die hoë
bevolkingsaanwas van die ontwikkelende lande, sal tussen 30% en 40%
van die mense van hierdie lande onder die ouderdom van 15 J aar wees
(Mannion en Bowlby, 1994). Dit sal meebring dat die hoë natuurlike
bevolkingsaanwas van hierdie lande ten minste oor die mediumtermyn sal
voortduur.
19
Die vraag ontstaan dus of die produksie van voedsel op 'n wêreldskaal
dieselfde groeikoers as die aanwas van die wêreldbevolking kan handhaaf.
Miller (1994: 367) vermeld dat die per capita-produksie van graan vanaf
1950 tot 1990 met 50% toegeneem het. Ten spyte van hierdie
merkwaardige toename, oorskry bevolkingsgroei die produksie van
voedsel in 69 van die 102 ontwikkelende lande in die wêreld. Volgens
Miller het die jaarlikse per capita-voedselproduksie in 22 Afrika-lande
sedert 1960 met 28% gedaal en word daar verwag dat dit met 'n verdere
30% sal daaloor die volgende 25 jaar.
2.2.1 Die ontstaan van landbou-ontwikkelingsmodelle
Met die uitsondering van Wes-Europa, Oos-Asië en die Midde-Ooste, is
bykans alle verhogings in voedselproduksie tydens die vorige eeu
teweeggebring deur die bewerking van bykomende grond. Teen die einde
van die twintigste eeu egter, was alle vermeerderings in voedselproduksie
aangewese op verhoogde opbrengs. Die belangrikheid van wetenskaplike
landboumetodes is deur die tekort aan landbougrond herbevestig en dit het
noodsaaklik geword dat ontwikkelende lande aandag sou skenk aan die
ontwikkeling en implementering van meer effektiewe landboumetodes. In
die volgende afdelings sal vervolgens gelet word op die rol van enkele
landbou-ontwikkelingsmodelle en die beoogde doelwit van elkeen tot die
lewering van betroubare voedselvoorrade.
a) Die Ekspansiemodel
Hierdie model, wat die verhoging van voedselproduksie vestig op die
fisiese of ruimtelike uitbreiding van bestaande landbougrond, het
algemeen voorgekom in die uitgestrekte en ylbewoonde gebiede van die
eertydse Europese kolonies in Afrika, Australië en Noord- en Suid-
Amerika (Ruttan, 1990: 89). Bevolkingsdruk en die volledige kolonisering
20
van alle sogenaamde ongerepte of ylbewoonde gebiede het teen die 1960s
'n einde aan hierdie ontwikkelingstrategie gebring.
b) Die Konservasiemodel
Die Konservasiemodel verteenwoordig een van die eerste vorme van
intensiewe landboubeoefening (Ruttan, 1990: 90). Dié model het
ontwikkel uit die vordering wat gemaak is in gewasverbouing en
diereproduksie tydens die Engelse Landbourewolusie. Die model behels
die intensiewe aanwending van arbeid en grondbewerking, die gebruik van
organiese misstowwe, arbeid-intensiewe kapitaalprojekte, besproeiing en
die intensiewe gebruik van grond- en waterhulpbronne. Die metode maak
ook voorsiening vir die intensiewe wisselwerking tussen gewasverbouing
en diereproduksie en was tot diep in die twintigste eeu verantwoordelik
VIr 'n volgehoue groeikoers van ongeveer 1% per Jaar lil
landbouproduksie. Teen die middel van die twintigste eeu kon die model
egter nie meer in die groeiende aanvraag na landbouprodukte voorsien nie.
Die Konservasiemodel blyegter belangrik as 'n produksiemodel vir arm,
ontwikkelende lande en dien as voorbeeld vir landboufundamentaliste en
voorstanders van organiese boerdery-metodes in die nywerheidslande.
c) Die Von Thiinen-model
Die Von Thtinen-model IS ontwikkel met die doelom ruimtelike
veranderinge lil die intensiteit van boerdery-tipes, kostefaktore en
arbeidproduktiwiteit in die landbou-sektore van die nywerheidslande te
beskryf (Ruttan, 1990: 91). Die model is gebaseer op die aanname dat
industriële ontwikkeling landbou-ontwikkeling stimuleer, as gevolg van 'n
groter aanvraag na landbouprodukte. Hierbenewens is daar ook 'n
deurvloei van kapitaalgoedere na die landbousektor en van arbeid na die
industriële sektor, as gevolg van die groei van die landbousektor. Die
21
model blyk relevant te wees VIr nywerheidslande met swakker
ontwikkelde gebiede aanliggend aan andersins goed ontwikkelde streke. In
ontwikkelende lande met hoë bevolkingsgetalle, blyk die model weinig of
geen toepassingsmoontlikhede te hê nie (Ruttan, 1990: 91).
d) Die Diffusiemodel
In terme van ekonomiese ontwikkeling behels die model die deursyfering
van ekonomiese groei vanaf kernstreke na stagnante of agtergeblewe
gebiede (Miller, 1994: 648). Wat die landbou betref, impliseer die model
die stimulering van gro ei as gevolg van algemene ekonomiese
ontwikkeling en die deursyfering van landboukennis, navorsing,
voorligting en bestuursaspekte met 'n voortspruitende verhoging in
produksie (Ruttan, 1990: 92). Wat die toepassing van Westerse metodes
op ontwikkelende lande betref, het die model nie rekening gehou met
tradisionele kulture en behoeftes nie en was dit dus verantwoordelik vir
die gedeeltelike mislukking van die Groen Rewolusie in verskeie
ontwikkelende lande (Ruttan, 1990: 92; De Villiers, 1998: 27). Ook
Coetzee (1987: 140) vermeld dat die Diffusiemodel mank gegaan het aan
gebreke en dat weinig gevalle van afwaartse deursyfering in verskeie
ontwikkelende lande voorgekom het. Kleynhans (1991: 44) ondersteun
bostaande argument en vermeld dat die Diffusiemodel me tot
betekenisvolle landelike ontwikkeling in Suid-Afrika bygedra het me.
Volgens Kleynhans (1991) het die gebreke van die Diffusiemodel ten
opsigte van nywerheidsontwikkeling en ekonomiese ontwikkeling in die
algemeen daartoe bygedra dat die rol van die landboubedryf tot die
ondersteuning van ekonomiese ontwikkeling in status toegeneem het.
22
e) Die Hoë Inset/Opbrengsmodel
As gevolg van die beperkte sukses van die Konservasie-, Von Thunen- en
Diffusiemodelle, het ontwikkelingskonsultante gedurende die sestigerj are
toenemend begin eksperimenteer met modelle gebaseer op hoë insette en
hoë opbrengste. Schultz (Ruttan, 1990: 93) was 'n groot voorstander van
laasgenoemde beginsel. In sy kontroversiële boek getiteld Transforming
Traditional Agriculture, propageer hy bogenoemde beginsels en maak hy
die stelling dat boere in ontwikkelende lande as gevolg van beperkte
tegnolo gie en ekonomiese geleenthede, altyd 'n sukkel bestaan sal voer.
Die entoesiasme vir die model is ook aangemoedig deur die opvatting dat
boere in tradisionele landbougemeenskappe ywerige ontvangers is van
moderne tegnologie en oordeelkundige gebruikers van hulpbronne.
Moderne, industriële landbou, soos beoefen in die nywerheidslande, is die
toonbeeld van hierdie model en was verantwoordelik vir aansienlike
produksieverhogings in derglike lande.
f) Die Innovasiemodel
Die Innovasiemodel het in werklikheid ontwikkel uit die tekortkominge
van die Hoë InsetlOpbrengsmodel. Opleiding en navorsing is twee
belangrike komponente van die Hoë InsetlOpbrengsmodel en die sukses
van die model is afhanklik van die volledige integrasie van beide. Volgens
Ruttan (1990: 4) was die integrasie en oordrag van opleiding en navorsing
egter 'n ernstige belemmering in ontwikkelende lande; derhalwe het die
oordraging en toepassing van moderne tegnologie as gevolg van hierdie
gebrek nie na behore plaasgevind nie. Bogenoemde leemte in die Hoë
InsetlOpbrengsmodel het gelei tot 'n herwaardering van opvattings ten
opsigte van tegnologiese vernuwings. As gevolg hiervan is tegnologiese
verandering en vernuwing beskou as endogeen tot die ontwikkelingsproses
en nie as 'n eksogene faktor wat onafhanklik van die ontwikkelingsproses
23
funksioneer me. Met hierdie beginsel poog die Innovasiemodel om
inheemse tegnologie saam met vernuwing en aanpassing In die
ontwikkelingsproses te inkorporeer. Hiermee het die gedagte van
toepaslike inheemse tegnologie 'n belangrike plek in bestaande
ontwikkelingsbenaderings Ingeneem (Brokensha et al., 1980: 3·,
Kleynhans, 1991: 55-56).
Die feit dat verskillende lande alternatiewe roetes van tegnologiese
verandering gevolg het, het verdere stukrag verleen aan die formulering
van 'n alternatiewe ontwikkelingsperspektief. Probleme wat ondervind is
in die meerderheid van die ontwikkelende lande, het ontstaan omrede
relatief goedkoop en volop produksiemiddele vervang is deur skaars en
duur tegnologiese nuwighede. Ten einde te voorkom dat nuwe tegnologie
in onbruik verval, is dit noodsaaklik dat ontwikkelende lande die
kapasiteit vir tegniese en institusionele vernuwing sal skep. Navorsing en
die vernuwing van die institusionele strukture moet volgens Ruttan (1990:
95-96), gelyktydig en parallel met die opleiding en onderwys van die
landelike bevolking aangebied word. Met laasgenoemde klem op opleiding
en onderwys het die Innovasiemodel ontstaan en veld gewen.
2.3 Landbouontwikkeling en -tendense in die Derde Wêreldlande:
beginsels en kenmerke van enkele ontwikkelingstrategieë
2.3.1 Agtergrond
Garbers (1984: 13-19) maak die stelling dat die Afrika-kontinent,
spesifiek ook Afrika suid van die Sahara, relatief min beïnvloed is deur
die industriële- en landbourewolusies wat tydens vorige eeue elders in
die wêreld plaasgevind het. Die daaruit voortspruitende dilemma is dat die
mense van Afrika nou op die een of ander wyse dié agterstand moet inhaal
en terselfdertyd moet aanpas by vinnig veranderende omstandighede op
24
vele terreine. Gevorderde kommunikasiemediums plaas die huidige
inligtingsrewolusie egter binne die bereik van elke wêrelddeel, aldus
Garbers (1984: 13-20). As gevolg van laasgenoemde inligtingsrewolusie,
het die lande van Afrika toegang tot die nuutste tegnologie op feitlik alle
terreine. Die probleem waarmee Afrika egter gekonfronteer word, is die
aanslag en werkswyse vir die beste aanwending van laasgenoemde
tegnologie.
Die ontwikkeling en implementering van landbou-
ontwikkelingspro gramme het sedert die vyftigerj are deur 'n
verskeidenheid ontwikkelingsfases beweeg. In die volgende afdelings sal
gelet word op die ontstaan en toepassing van die verskillende fases sedert
die begin van die vyftigerjare.
2.3.2 Die tydperk vanaf 1950 tot 1969
Volgens Staatz en Eicher (1990: 4-5) en Lofchie (1997: 23-27) is
nywerheidsvestiging en die mynbou gedurende die vyftigerj are deur
ontwikkelingskenners uitgesonder as die belangrikste bydraers tot
ekonomiese groei In die ontwikkelende lande. As gevolg van hierdie
denkrigting het die landbou-sektor duidelike tekens van agteruitgang
getoon en produksie het begin daal. Landboukundiges, ontnugter deur die
toedrag van sake, het aangevoer dat landbou 'n aktiewe rol te vervul het
in die ekonomiese ontwikkeling van Derde Wêreldlande en het die
volgende redes aangevoer vir die bevordering van die landbou-sektor
(Staatz en Eicher, 1990: 6):
• Die vermoë van die landbousektor om kapitaal te skep.
• Die voorsiening van buitelandse valuta en besparings op die nasionale
betalings balans.
• Die landbousektor as 'n belangrike werkskepper en indiensnemer.
25
• Die landbousektor as 'n belangrike voedselvoorsiener aan 'n groeiende
nywerheidsektor.
• Die vermoë van die landbousektor om 'n belangrike mark te skep VIr
plaaslik vervaardigde nywerheidsprodukte.
Bogenoemde betoog deur landboukundiges, het meegehelp dat die
ontwikkeling van die landbousektor in die ontwikkelende lande me
agterweë gelaat is me. Ontwikkelingsprogramme was egter grotendeels
gebaseer op Westerse modelle. Landbou-adviseurs was die mening
toegedaan dat boere in ontwikkelende lande bevry moes word van
tradisionele landboumetodes en Westerse tegnologie is feitlik sonder
aanpassing toegepas. Voorts is die mening gehuldig dat aansienlike
verhogings in landbouproduksie deur die toepassing van landbou-tegnieke,
afkomstig uit die nywerheidslande, vanselfsprekend sou volg. Die
hoeksteen van die benadering, die sogenaamde moderniseringsbenadering
(Coetzee, 1987: 20), het berus op die totale vervanging of transformering
van tradisionele tegnologie met westerse tegnieke. Dit het onder meer die
spesialisering en differensiëring van landbou-vertakkinge meegebring, wat
totaal vreemd was aan die tradisionele gebruike.
Ongelukkig het bogenoemde ontwikkelingsprogramme In verskeie
ontwikkelende lande, waaronder lande in Afrika, nie aan die verwagtinge
voldoen nie. 'n Herwaardering van ontwikkelingstrategieë het volgens
Staatz en Eicher (1990: 8) die volgende hindernisse met betrekking tot
ontwikkelingsprogramme in sekere Afrika-lande geïdentifiseer:
• Die voorkoms van institusionele hindernisse, waaronder sterk
gesentraliseerde politieke mag.
• Die oneffektiewe oordraging van nuwe kennis aan tradisionele boere
as gevolg van gebrekkige voorligtingsdienste.
26
• Die ontoereikende bemeestering en implementering van tegniese
programme deur tradisionele boere as gevolg van die vermelde
gebrekkige voorligtingsdiens.
Landbou-navorsing In die sestigerj are In die Verenigde State het
ondertussen gelei tot die ontwikkeling van hoë-opbrengs graankultivars en
die Diffusiemodel van die vyftigerj are het plek gemaak vir die Hoë-
Inset/Opbrengsmodel van die sestigerjare. Laasgenoemde het ook bekend
gestaan as die Groen Rewolusie en voorstanders van hierdie strategie was
oortuig daarvan dat verhoogde voedselproduksie daarmee bereik kon word
(Staatz en Eicher, 1990: 6-10; Harwood, 1990: 9-11). Alhoewel daar met
die Groen Rewolusie merkwaardige sukses in Asië behaal is, het dit egter
weinig bygedra tot verhoogde voedselproduksie in Afrika, suid van die
Sahara.
Kleynhans (1991: 41-42) skryf die teleurstellende resultate van die Groen
Rewolusie In Afrika toe aan die Eurosentriese karakter van die
moderniseringsbenadering. Volgens Kleynhans (1991) het hulpverskaffers
'n onsensiwiteit vir teikengroepe se persoonlike voorkeure getoon. Met
verhoogde lewenstandaard deur middel van ekonomiese groei, is die
doeltreffende aanwending van ekonomiese bronne en ekonomiese
modernisering, as die enigste tersaaklike kwessies rakende ontwikkeling
beskou. Coetzee (1987: 33) ondersteun hierdie beskouing en wys daarop
dat tradisionele stelsels, sonder inagneming van kultuur en tradisionele
gebruike, aan Westerse modelle onderwerp is. Mellor (1990: 123-129) wys
egter daarop dat ten spyte van teleurstellende resultate in Afrika, die
Groen Rewolusie tog aangetoon het dat toenemende bevolkingsdruk die
toepassing van tegnologiese vernuwing in teorie sowel as in die praktyk
noodsaak. Mellor (1990) is dit egter eens dat laasgenoemde toepassing in
samehang met tradisionele kultuur en gebruike moet plaasvind. Daarmee
ondersteun hy die opvatting van Coetzee (1987) en Kleynhans (1991) ten
27
opsigte van die rol van kultuur en tradisionele gebruike met betrekking tot
tegnologie en die implementering daarvan.
2.3.3 Die tydperk vanaf 1970 tot 1979
Sedert 1970 het die oorwi g ontwikkelingsprogramme uit die Westerse
lande groter klem begin lê op indiensneming en die verdeling van
inkomste (Staatz en Eicher, 1990: 14). Hierdie verandering was
grotendeels in reaksie op kritiek met betrekking tot die Diffusiemodel. In
die tweede plek het Westerse ekonome besef dat die armes nie altyd die
voordele van ekonomiese ontwikkeling bekom nie. Die resultaat daarvan
was 'n totale herwaardering van ontwikkelingstrategieë met die fokus op
veral die volgende (Staatz en Eicher, 1990: 14-15):
• Die interaksie tussen inkomste distribusie en ekonomiese groei.
• Die werkskeppingsvermoë van die landbousektor.
• Die ekonomiese belangrikheid van die kleinboer en die rol van die
vrou.
Ook Lofchie (1997: 32) maak vermelding van die ommeswaai In
ontwikkelingsbeplanning In Derde Wêreldlande sedert die middel
sewentigerj are. Volgens Lofchie was die afname in landbouproduksie en
die toename In armoede en hongersnood, verantwoordelik vir die
klemverskuiwing na markgerigte ekonomieë in verskeie Afrika-lande.
Hierdie verandering in beleid het die landbou begunstig en het 'n nuwe
tydperk ingelui met toenemende klem op die landbou as die dryfmiddel vir
ekonomiese groei en werkskepping. In teenstelling met die sestigerjare toe
tegnologiese vernuwing blindelings ingevoer is, tref ekonome in die
sewentigerjare 'n onderskeid en word daar gepoog om alleenlik
tegnologiese hulpmiddels met 'n bepaalde toepassingswaarde in te voer
(Staatz en Eicher, 1990: 13-16).
28
Die sogenaamde armoedebenadering van die sewentigerjare ontstaan as't
ware uit die teleurstellende resultate van die moderniseringsbenadering
van die vorige dekades en steun volgens Kleynhans (1991: 55-56) op die
hiërargie van menslike behoeftes. Hierdie benadering erken materiële
sowel as nie-materiële behoeftes, waaronder die behoefte aan inspraak by
beplanning, werksbevrediging en 'n kulturele identiteit en dit sluit aan by
die mensgerigte benaderings wat sedert die sewentigerjare ook in die
landbou sigbaar geword het. Inspraak van teikengroepe word as 'n
noodsaaklikheid vir ontwikkelingsbeplanning beskou en die gedagte van
toepaslike tegnologie is ook besonder gewild by hierdie benadering
(Brokensha et al., 1990: 3-4). Brokensha et al. (1990) wys ook daarop dat
sosiale, kulturele en politieke oorwegings 'n belangriker rol speel by
tegniese ontwerp as die enger doeltreffendheidsoorwegings van die
groeigerigte moderniserings-benadering. Hierbenewens word ook die
standpunt gehuldig dat hulpbronne en grondstowwe spaarsamig aangewend
moet word.
Ook Coetzee (1987: 141) maak melding van die mensgerigte benaderings
van die sewentigerj are wat uit die teleurstellende resultate van die
moderniseringsbenadering ontstaan het. Konvensionele ontwikkelings-
teorieë met besondere klem op ekonomiese groei word grootliks verwerp
ten gunste van 'n nuwe benadering met groter klem op die mens en die
toegang van mense tot natuurlike en ander hulpbronne.
Soos hierbo vermeld, het die gebreke van die moderniseringsbenadering in
Afrika in besonder' n herwaardering van ontwikkelingsprogramme sedert
die sewentigerjare tot gevolg gehad. Verskeie ontwikkelingsbenaderings
het voortgevloei uit die soeke na gepaste ontwikkelingsprogramme vir
Derde Wêreldlande. Benewens die reeds vermelde armoede-benadering,
kan die antropologiese-benadering ook as voorbeeld uitgesonder word.
29
Hierdie benadering beskou die Eurosentriese, materialistiese
moderniserings-benadering, wat nie die inheemse behoeftes van mense na
waarde ag nie, as ongewens. Die antropologiese-benadering steun die
kompleksiteit van verwantskappe tussen mense, die mens en die natuur en
sluit grootliks aan by die mensgerigte benaderings van die sewentigerj are.
Die klemverskuiwing In ontwikkelingsdenke soos geïllustreer deur
bogenoemde benaderings, het mettertyd die weg gebaan vir die huidige
sosiale stelselbenadering. Die sosiale stelselbenadering verreken die
komplekse mens-natuuromgewing en gee erkenning aan die mens se
vermoë tot vrye keuse en leerervaring (Kleynhans, 1991: 152).
Die sewentigerj are word ook gekenmerk deur' n toenemende klem op die
interaksie tussen verskillende ekonomiese komponente (Staatz en Eicher,
1990: 14-15). As gevolg hiervan verskuif die fokus ook na die
verskillende sektore binne die landboubedryf en die standpunt word
gehuldig dat ontwikkeling in een vertakking aanleiding kan gee tot groei
in 'n ander vertakking. Volgens die voorstaanders van hierdie opvatting
ontstaan 'n groter vraag na ander landbouprodukte en word bykomende
werksgeleenthede geskep as gevolg van laasgenoemde skakel-effek.
Voortspruitend uit die nuwe benadering rakende indiensneming en die rol
van die kleinboer, word die doelwitte met betrekking tot die bereiking van
ekonomiese groeikoerse grootliks vervang deur doelwitte rakende
indiensneming en produktiwiteit. Die hoë indiensnemingsvlak en
potensiële produktiwiteitsvlak van klein familieboerderye, word
geïdentifiseer en deur landbou-ekonome beklemtoon (Staatz en Eicher,
1990: 14-15).
Bykomend tot bogenoemde wys Conway en Barbier (1990: 16-19) ook op
die sogenaamde basic needs-programme van die sewentigerjare. Volgens
hierdie benadering kan absolute armoede slegs beveg word indien daar in
die basiese behoeftes van die armes voorsien word. Voeding, gesondheid,
30
watervoorsiening, sanitasie, huisvesting, onderwys, sekuriteit, kulturele
identiteit en selfvoorsienendheid verteenwoordig enkele van die basiese
behoeftes, aldus Conway en Barbier (1990: 16-19). Die strategie maak ook
voorsiening vir die deelname deur minderbevoorregtes vir die verkryging
van basiese behoeftes deur middel van die herverdeling van hulpbronne en
die reoriëntering van ekonomiese groei.
2.3.4 Die tydperk vanaf 1980
Die belangrikheid van blywende resultate het ontwikkelingsbeplanners in
die tagtigerjare genoop om met hernieude belangstelling ondersoek in te
stel na volhoubare en selfgedrae ontwikkelingsproj ekte. Die uitgangspunt
was dat ontwikkelingstrategieë ook gemik moet wees op die uitbouing en
versterking van die natuurlike en menslike hulpbronne (Conway en
Barbier 1990: 16-19). Die bekostigbaarheid van hoë-inset landbournetodes
en die internasionale kommer oor besoedeling, het voorts vereis dat
omgewingsaspekte en tegnologiese aspekte deeglik in verrekening gebring
moet word by die formulering van ontwikkelingsprogramme (Staatz en
Eicher, 1990: 22-24).
Volgens Staatz en Eicher (1990: 22-24) word die tagtigerjare ook
gekenmerk deur' n duidelike beweging ten gunste van makro-ekonomiese
beginsels, inkomsteskepping, voedselsekuriteit en volhoubare landbou-
beginsels. Die makro-ekonomiese uitgangspunt verleen erkenning aan die
beginsels van 'n vrye ekonomie en ook die integrasie van finansiële en
kommoditeitsmarkte. Daarby IS indiensneming en toegang tot
voedselvoorrade deur inkomsteskepping as belangrike prioriteite beskou.
Landboukenners (Nell, 1998: 176-179; Staatz en Eicher, 1990: 28) is van
mening dat die ontwikkeling van die landbou in ontwikkelende lande kan
slaag indien opleiding, navorsing en voorligting aan kleinboere bevorder
31
word, doeltreffende boerdery-beplanning toegepas word en landbou-
ontwikkelingsaangeleenthede binne 'n breër makro-ekonomiese raamwerk
benader word. Die sukses wat in Asië bereik is met die implementering
van die Groen Rewolusie, dien volgens Mellor (1990: 123-129) as
voorbeeld van die suksesvolle toepassing van landbou-metodes volgens
bogenoemde voorbeeld.
Die belangrikheid van landelike ontwikkeling en landbou in besonder as
oorhoofse ontwikkelingstrategie, word ook deur Coetzee (1987: 183-187)
benadruk. Volgens Coetzee is die ontwikkelingsprogramme vanaf die
tagtigerjare mens-georiënteerd, speel toepaslike tegnologie 'n belangrike
rol en word landelike ontwikkeling, en spesifiek landbou-ontwikkeling, op
die voorgrond gestel. Volgens laasgenoemde ontwikkelingsbenadering kan
ontwikkeling op die landbou-terrein me van die algemene
ontwikkelingsproses geïsoleer word nie. Die kleinboer word ook as 'n
belangrike platform vir landelike ontwikkeling beskou, mits die nodige
ondersteuning in die vorm van toepaslike tegnologie en toegang tot
produksiemiddele en bemarkingsfasiliteite geredelik voorsien kan word.
Teen die einde van die tagtigerj are het ontwikkelingsdenke feitlik 'n
volledige sirkel voltooi. Gedurende die vyftiger- en sestigerjare was die
aandag hoofsaaklik toegespits op grootskaalse tegniese innovering en hoë-
inset landboumetodes, dus in lyn met die beginsels van die Groen
Rewolusie. Die sewentigerjare is gekenmerk deur die toepassing van
geïntegreerde landelike ontwikkelingsprogramme met die klem op basiese
behoeftes en die kleinboer. Gedurende die tagtigs is die aandag verskuif
na makro-ekonomiese beginsels en in die negentigs vind' n integrasie van
die geïntegreerde mikro-ekonomiese model van die sewentigs en die
makro-ekonomiese model van die tagtigs plaas.
32
2.4 Landbou-ontwikkeling in Afrika en Suid-Afrika
Volgens Kleynhans (1991: 36) lewer tegniese innovasie op landbougebied
die potensiaal om 'n wêreldbevolking van 10 tot 11 milj ard teen die jaar
2100 te voed en te klee. Hierdie hoë-inset landbouproduksie is egter duur
en nie geredelik oordraagbaar na die tradisionele gemeenskappe wat
voedseltekorte ervaar nie. Die suksesvolle aanwending van Westerse
tegnologie verg 'n hoë vlak van inligting en tegniese kennis. Dit vereis
ook 'n beter begrip by die individu en die gemeenskap oor hoe die
tradisionele institusies moet aanpas ten einde toegang tot eksterne bronne
van kennis te vergroot. Kleynhans (1991: 36) is ook van mening dat 'n
groeiende landbou-produksie ondersteun moet word deur gunstige sosio-
ekonomiese toestande. Sonder 'n verhoging in lewenstandaarde word 'n
hoë bevolkingsgroeikoers volgehou. Laasgenoemde is kenmerkend van
Derde Wêreldlande en benadeel sosio-ekonomiese toestande.
2.4.1 Afrika
Volgens Abdulai en Hazell ( 1995: 3) is die lande van Afrika ook getref
deur die groterwordende inkomstegaping tussen die nywerheidslande en
die ontwikkelende lande van die wêreld. Die meerderheid lande in Afrika
is ekonomies swakker daaraan toe as dertig jaar gelede en werkloosheid,
armoede en hongersnood kom algemeen voor.
Armoede in Afrika word volgens Abdulai en Hazell (1995: 3-4) duidelik
geïllustreer deur die feit dat 48% van die bevolking van Afrika, suid van
die Sahara, in 1990 onder die broodlyn geleef het. Voorts word verwag
dat Afrika teen die jaar 2020 tussen 30 en 50 miljoen ton graan per jaar
sal moet invoer teenoor die huidige 8 miljoen ton per jaar. Bostaande
probleme word volgens Abdulai en Hazell bemoeilik deur 'n
snelgroeiende bevolking en toenemende omgewingsagteruitgang. Volgens
33
Abdulai en Hazell verdubbel die bevolking van Sub-Sahara Afrika elke 20
jaar en word daar verwag dat die bevolking van die streek tot 1 biljoen sal
aangroei teen die jaar 2010. Hierdie bevolkingsgetal sal na verwagting 'n
geweldige las plaas op die ekonomie, die omgewing, beskikbare
landbougrond en die natuurlike hulpbronne van die streek. Wat die
omgewing aanbetref, berig Abdulai en Hazell (1995: 3) dat 80% van die
bestaande landerye en weiding in Sub-Sahara Afrika in 'n gevorderde
staat van agteruitgang verkeer as gevolg van swak bestuur en verskillende
vorme van ereste.
Volgens Brady (1990: 22) sal 'n groeiende wêreldbevolking noodwendig
beteken dat 'n algemene verhoging in voedselproduksie moet plaasvind.
Ten einde hierin te slaag, kan meer grond vir voedselproduksie beskikbaar
gestel word. Die probleem is egter dat grond wat geskik is vir
voedselproduksie feitlik ten volle opgeneem is. In sekere semi-ariede
wêrelddele is marginale gronde, wat slegs geskik IS VIr ekstensiewe
veeboerdery, aangewend vir akkerbouverbouing. Hierdie praktyk is onder
meer in die Sahel-streek in Afrika gevolg - met rampspoedige gevolge.
Conway en Barbier (1990: 16-19) skryf dat 'n totale herevaluering van
voedselproduksie en die moontlikheid van alternatiewe landboupraktyke
deur bostaande aspekte teweeggebring is. Conway en Barbier (1990) berig
voorts dat voedselproduksie sedert die Tweede Wêreldoorlog geweldig
toegeneem het in die nywerheidslande, maar dat dit nie die geval was in
die ontwikkelende lande me. Dit was spoedig duidelik dat die
ontwikkeling in Eerste Wêreldlande me deurgesyfer het na Derde
Wêreldlande nie. Verskeie ontwikkelingskenners , waaronder Coetzee
(1987) en Kleynhans (1991), blameer die SUIwer Eurosentriese
ontwikkelingsbenadering van die sestiger- en sewentigerjare vir die
wisselende sukses van die ontwikkelingsprogramme van dieselfde tydperk.
Volgens DeVilliers (1998: 27) kan die mislukkings in Afrika grootliks
34
toegeskryf word aan swak regenngs en die ondoeltreffende bestuur van
ontwikkelingsprojekte. De Villiers is van mening dat die suksesvolle
beplanning, bestuur en implementering van landbou-proj ekte in Afrika
verwesenlik kan word met die vestiging van stabiele regenngs en die
opgradering van die nasionale landbou-strukture.
2.4.2 Suid-Afrika
Soos in die res van Afrika word natuurlike hulpbronne in Suid-Afrika ook
onder toenemende druk geplaas as gevolg van hoë bevolkingsgroeikoerse.
Volgens Sidiropoulos (1997: 16) was die gemiddelde jaarlikse
bevolkingsgroeikoers van Suid-Afrika vanaf 1911 tot 1995 in die orde van
2.24% per jaar. In 1995 was die groeikoers 2.06% per jaar. Hierdie koers
IS heelwat hoër as die gemiddelde koers van 1.31 % van die
wêreldbevolking, maar ook laer as die gemiddelde koers van 2.57% van
Afrika. Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika beraam dat die Suid-
Afrikaanse bevolking in 1995, 43.8 miljoen was (Sidiropoulos, 1997: 7).
In dieselfde bron beraam die Ontwikkelingsbank dat die Suid-Afrikaanse
bevolking sal toeneem tot 60.5 miljoen mense teen 2010. Volgens
laasgenoemde syfers sal daar tussen 2000 en 2010 rekening gehou moet
word met 'n toename van 14 miljoen mense in die Suid-Afrikaanse
bevolking. Aangesien dit noodwendig tot 'n styging in die vraag na
voedsel moet lei, is die hoë bevolkingsgroeikoers juis een van die faktore
wat die voorwaardes vir voedselproduksie in die toekoms nadelig kan
beïnvloed en baie negatief op die omgewing kan inwerk.
a) Die ekonomiese bydrae van die landboubedryf
Suid-Afrika is 'n betreklik arm landbouland. Die feit dat ongeveer die
helfte van die land minder as 500 mm reën per jaar ontvang, dat reënval
oor die algemeen uiters wisselvallig is en dat slegs 11.4% van die land
35
geskik is vir akkerbou, verteenwoordig van die vernaamste beperkings op
landbougebied (Burger ed., 1997: 111). Hierbenewens bereken die
nasionale Departement van Landbou (South Africa, 1999) dat slegs 22%
van die bewerkbare grond in Suid-Afrika van 'n hoë potensiaal is.
Volgens De Villiers (1998: 20) verloor Suid-Afrika jaarliks 400 milj oen
ton grond as gevolg van erosie. Dit is naastenby gelykstaande aan 3 ton
grond per hektaar. Ten spyte van hierdie beperkings is Suid-Afrika egter
die toonaangewende landbouland in Afrika. Die feit dat Suid-Afrika slegs
3.7% van die oppervlakte van die kontinent beslaan, maar 45% van die
mielies van Afrika, 27% van die koring en 45% van die kontinent se wol
produseer, illustreer duidelik die kundigheid van die landbousektor.
Daarbenewens is Suid-Afrika een van die weinige lande in Afrika wat ook
'n uitvoerder van landbouprodukte is. Vanaf 1987 het landbou-uitvoere
gemiddeld met 9.6% per jaar toegeneem en in 1995 is landbouprodukte ter
waarde van R8.5 biljoen uitgevoer. Dit het ongeveer 9.2% van die totale
landsuitvoere, waarby goud ingesluit is, verteenwoordig. In hierdie opsig
het die landboubedryf 'n aansienlike bydrae gelewer tot die verdiening
van waardevolle buitelandse valuta (Burger ed., 1997: 111).
Wat die landelike gebiede betref, is landbou 'n belangrike skepper van
wel vaart en vorm dit die ekonomiese basis van talle landelike gebiede in
Suid-Afrika. Ten spyte van 'n afname tot die bruto binnelandse produk
vanaf 11% in 1960 (R551 miljoen) tot ongeveer 5% in 1996 (R30 biljoen)
(Burger ed., 1997: 109-111), lewer die landbousektor 'n belangrike bydrae
tot die ekonomiese ontwikkeling van Suid-Afrika en veral ten opsigte van
die volgende ekonomiese terreine:
• Voedsel- en veselvoorsiening
Vanaf 1958 tot 1994 het voedselproduksie jaarliks met 3%
toegeneem, wat aansienlik hoër was as die bevolkingsgroeikoers
van 2.4% per jaar vir die ooreenstemmende tydperk.
36
• Werkverskaffing
Gedurende 1997 het die landboubedryf aan meer as 1 milj oen mense
werk verskaf (Burger ed., 1997: 111). Dit was gelykstaande aan
14% van die ekonomies-aktiewe bevolking. Indien die afhanklikes
van hierdie werkers ook in berekening gebring word, voorsien die
landboubedryf 'n heenkome aan ongeveer 6 miljoen mense.
Ongeveer 44% van die Suid-Afrikaanse bevolking is in landelike
gebiede woonagtig, waarvan 47% direk of indirek van landbou
afhanklik is. Dit illustreer duidelik die belangrikheid van die
landboubedryf ten opsigte van die ekonomiese welvaart van
landelike bevolkings en streke (sien ook Kleynhans, 1991; Norman,
1993 ).
• Gemeenskapsfunksie
Afgesien van indiensneming, IS die landboubedryf in die landelike
gebiede ook' n belangrike voorsiener en fasiliteerder van behuising,
onderwys, indiensopleiding, gesondheidsdienste en sport en
ontspanning (sien ook Brokensha et al., 1980; Saunderson, 1995;
Mather, 1996).
• Vermenigvuldigingseffek
Die vermenigvuldigingsfaktor van die landboubedryf word bereken
op 1.6. Dit beteken dat bykomende besigheid van R600 000 in die
verwante en ander sektore geskep word vir elke Rl miljoen aan
landbouproduksie (sien ook Norman, 1993). Die belangrike bydrae
van die landbou-sektor tot die Suid-Afrikaanse ekonomie word ook
deur die volgende syfers, geldig vir 1996, weerspieël (South Africa,
1999) :
~ Uitgawes op brandstowwe: R2118 miljoen.
37
>- Veevoer: R43 38 milj oen.
>- Plaagdoders: R1550 miljoen.
>- Voertuie, trekkers en implemente: R2639 miljoen.
>- In dieselfde tydperk het die nywerheidsektor vir R24 270
milj oen van die landbou-sektor gekoop.
b) Hulpbronbewaring in Suid-Afrika: 'n Historiese agtergrond
Die bewaring en versterking van natuurlike hulpbronne kan bestempel
word as een van die vernaamste grondbeginsels van volhoubare landbou
(South Africa, 1995: 6). Die volgende historiese oorsig skets kortliks die
ontwikkeling van wetgewing vir die bewaring van natuurlike en landbou
hulpbronne.
In Suid-Afrika is die eerste maatreëls vir die beskerming en die beheer
van die omgewing alreeds kort na die aankoms van Jan van Riebeeck in
1652 ingestel (Fuggle en Rabie, 1994: 14). Die eerste wetgewing in Suid-
Afrika wat pertinent op die landbou gerig was, was die Wet op
Waterbewaring en Besproeiing (Wet 8 van 1912). Ander belangrike
wetgewing wat op die landbou betrekking gehad het en wat sedert 1910
gepromulgeer is (Fuggle en Rabie, 1994: 14-25), was die Wet op Bosbou
(Wet 16 van 1913) en die Wet op Landbou-misstowwe, Saad en
Plaagbeheermiddels (Wet 21 van 1917).
Vanaf 1940 IS besondere aandag verleen aan die bestryding van
gronderosie. Wetgewing met betrekking tot omgewingsbesoedeling en die
degradering van die omgewing het egter nie dieselfde aandag ontvang nie.
Voorbeelde van talle grondbewaringswette was die Bosbou en
Veldbewaringswet van 1941 en die Grondbewaringswet (Wet 76) van 1969
(Fuggle en Rabie, 1994: 14-25). Latere wetgewing wat spesifiek gerig was
op die beheer en beskerming van die omgewing, was die Wet op
38
Waterbeheer van 1956, die Wet op die Voorkoming van Atmosferiese
Besoedeling van 1965 en verskillende amendemente ten opsigte van die
Wet op Plaagbeheermiddels van 1917. Laasgenoemde wet was veral van
belang aangesien dit die beheer oor die gebruik van plaagdoders ingelui
het. 'n Belangrike wetgewing wat die aanbreek van die bewaringsbewuste
1970's ingelui het, was die Wet op Fisiese Beplanning en Natuurlike
Hulpbronne (Wet 88 van 1967). Die oorhoofse doel van hierdie wet was
om voorsiening te maak VIr die doeltreffende en gekoordineerde
ontginning, verbruik en ontwikkeling van natuurlike hulpbronne (Fuggle
en Rabie, 1994: 14-25).
In 1975 is die Raad vir Omgewingsake gestig om die regering van raad en
advies te bedien omtrent omgewingsake. Verskeie wetgewings is sedert
1970 gepromulgeer vir die doeltreffende beheer en bestuur van die
omgewing. Die witskrif rakende omgewingsake van 1980 was 'n
belangrike mylpaal en het gelei tot die Wet op die Bewaring van die
Omgewing van 1982 (Wet 100 van 1982) (Fuggle en Rabie, 1994: 14-25).
Hierdie wet is in 1989 vervang met Wet 73 van 1989 met dieselfde
benaming. Sover ditdie landbou spesifiek aanbetref, is die Wet op die
Bewaring van Landbou Hulpbronne in 1983 (Wet 43) gepromulgeer. Met
hierdie wet het die regering volgens Mather (1996: 44) 'n nuwe koers
ingeslaan en 'n spesifieke verbintenis ten opsigte van volhoubare landbou
daargestel. Die nuwe wet het volgens Mather egter nie as 'n strategiese
dokument geslaag nie. In die eerste plek het die klem te veelop
grondbewaring alleen geval en in die tweede plek was daar volgens
Mather besliste konflik tussen volhoubare en konvensionele landbou.
Laasgenoemde skryf Mather toe aan ekonomiese sanksies en politieke
isolasie en die drang van die vorige regering om deur selfvoorsienendheid
daaraan te ontkom.
39
In 1992 is die Wysigingswet op die Bewaring van die Omgewing (Wet 79
van 1992) op die wetboek geplaas. Hierdie wet is in 1997 opgevolg met 'n
gewysigde witskrif rakende omgewingsbestuur. Laasgenoemde verskil van
vorige witskrifte aangesien daar in die nuwe witskrif voorsiening gemaak
word vir deelname op grondvlak. Die toegang en behoeftes van
agtergeblewe gemeenskappe met betrekking tot hulpbronne word ook
pertinent aangespreek. Die 1995 Witskrif op Landbou (Mather, 1996: 45)
maak ook spesifiek vermelding van volhoubare landbou en beveel die
gebruik van natuurlike en goedkoper produksiemetodes aan (Hoofstuk 6
en 7).
c) Toepassing en beleid
Ter inleiding kan vermeld word die toepassing van ontwikkelingstrategieë
in Suid-Afrika sedert die vroegste tyd die karakter van 'n kenmerkende
bevelsadministrasie aangeneem het. Dit was kenmerkend van die koloniale
era, het oor 'n meganiese karakter beskik en het weinig of geen
vo orsrenrng gemaak vir deelname en inspraak vanuit gemeenskappe
(Kleynhans, 1991: 90-91; Hugo et al., 1997: 184). Die institusionele
bestel in Suid-Afrika na Uniewording toon sterk ooreenkomste met
bogenoemde. Die bestel het streng wetlike en paternalistiese beheer
uitgeoefen oor die eertydse swart tuislande en het gekonsentreer op die
lewering van arbeid aan die moderne nywerheidsektor (Kleynhans, 1991:
91-92).
Bostaande benadering het mettertyd plek gemaak VIr ontwikkelings-
administrasie. Met hierdie bedeling het 'n Westerse korporatiewe
burokrasie tot stand gekom en is ontwikkelingsbeplanning grootliks aan
die staat toevertrou (Kleynhans, 1991: 91-92). In die eertydse swart
tuislande van Suid-Afrika is redelike sukses behaal ten opsigte van
industrialisering, werkvoorsiening en die skepping van 'n infrastruktuur.
40
Aangesien die fokus hoofsaaklik op nywerheidsontwikkeling gerig was, is
landbou-ontwikkeling tot' n groot mate agterweë gelaat. Kenmerkend van
die bevelsadministrasie van hierdie tydperk, het die bedeling nie volkome
voorsiening gemaak vir die politieke en grondwetlike aspirasies van
swartes nie. Aangesien swartes nie veel inspraak gehad het in die
formulering van enige beleid nie, het die bedeling onder toenemende druk
gekom totdat dit in 1994 plek moes maak vir' n nuwe demokratiese bestel.
Met die koms van die nuwe politiek bestel in 1994 het vorige benaderings
ten opsigte van landbou-ontwikkeling 'n totale transformasie ondergaan.
Die inspraak van teikengroepe geniet hier voorrang en 'n
klemverskui wing na volhoubare landbou-metodes het plaasgevind
(Vrystaat Provinsie, 1994; South Africa, 1995). Daarby is dit ook die
voorneme van die huidige regering om die agterstande en ongelykhede van
die verlede uit te wis en om aan alle Suid-Afrikaners gelyke toegang tot
landbougrond te bied (Marais en Bosman, 1996: 30-31). Die nuwe
grondhervormingsbeleid van die regering het aanleiding gegee tot die
vestiging van talle opkomende boere en die afwenteling van
voedselproduksie na kleinboere. Ten einde gestalte te gee aan die nuwe
benadering, onderskryf die Departement van Landbou (South Africa,
1995: 19) die volgende beginsels vir die vestiging van volhoubare landbou:
• Die implementering van wisselverbouing en kontoerbewerking as
voorbeelde van enkele fisiese maatreëls.
• Die gebruik van goedkoop, omgewingsvriendelike plaagbeheermiddels.
• Die korrekte aanwending van kunsmis, plaagbeheermiddels en ander
chemikalieë.
• Die handhawing en verryking van grondvrugbaarheid deur die gebruik
van kompos en peulgewasse, afkomstig van die plaas.
41
Ten einde praktiese vorm aan bogenoemde te gee, verleen die
Departement tegniese en In sekere gevalle finansiële hulp. Die
Departement moedig ook die totstandkoming van gemeenskapswerkgroepe
aan VIr die fasilitering van gemeenskaplike bewaringsdoel witte.
Volhoubare landbou kan volgens die Departement (South Africa, 1995 :26)
winsgewend wees, indien:
• Die kort- en langtermyn drakrag en vrugbaarheid van die fisiese
omgewing verseker word deur die toepassing van effektiewe
grondbewaringstegnieke en die korrekte gebruik van kunsmisstowwe en
plaag beheermiddels .
• Die spaarsame ontginning en gebruik van uitputbare hulpbronne
nagestreef word.
• Grondgebruikers die daadwerklike ondersteuning ontvang van:
>- Owerheidsinstansies: by wyse van subsidies en advies.
>- Finansiële instansies: by wyse van ekonomiese aansporings.
>- Navorsing: deur waardevolle en nuutste inligting.
>- Landboubesighede.
In 'n werksdokument (Vrystaat Provinsie, 1994: 2) van die werkgroep
insake landbou en landelike ontwikkeling in die Vrystaat, word die
volgende riglyne met betrekking tot landbou-beplanning neergelê:
• Ontwikkeling moet tot landbou en landelike gebiede gerig word,
volhoubaar wees en die ekonomiese welvaart van die
teikengemeenskappe verhoog.
• Die beleidsraamwerk moet mensgerig wees, die lewenskwaliteit van
die landelike bevolking moet verbeter word en 'n stabiele inkomste
moet verseker word.
• Die dravermoë van landelike gebiede, met die klem op die
landboubedryf, moet gestabiliseer word.
42
• Die beleid moet die ontwikkelingsbehoeftes van alle mense erken en
moet alle mense In staat stelom gelyke toegang tot grond en
hulpbronne te verkry.
2.5 Die ontstaan en ontwikkeling van alternatiewe denkrigtings
2.5.1 Die ewolusie van volhoubare landbou
Die belangrikheid van volhoubare landbou as 'n boerdery-tipe en die klem
wat deur die Nasionale sowel as die Vrystaatse Departement van Landbou
in beleidstukke en ontwikkelingstrategieë aan laasgenoemde verleen word,
is in Afdeling 2.4.2 uiteengesit. Die vestigingstrategie van die eertydse
Agriqwa en die belangrikheid van volhoubare landbou-beginsels volgens
laasgenoemde strategie word in Afdelings 3.7.1 en 3.7.2 bepreek. Teen
hierdie agtergrond sal vervolgens gelet word op die ontstaan en
ontwikkeling van volhoubare-landbou beginsels.
a) Die ontwikkeling van alternatiewe denkrigtings
Snyder (1967: 265-266) skryf dat die Industriële Rewolusie in Engeland
waarskynlik die belangrikste bydrae gelewer het tot verandering en
vernuwing van die hedendaagse landboubedryf. Nuwe uitvindings en
tegniese ontwikkelings sedert 1750 het produksiernetodes drasties
verander en daarby het groter welvaart en 'n groeiende Europese
bevolking die vraag na voedsel en vesel skerp laat toeneem (Snyder, 1967:
265-266). Benewens ander ingrypende veranderinge op landbou-gebied,
het die Industriële Rewolusie ook die weg gebaan vir die afkamping van
gemeenskaplike landbougronde in groter kommersiële landbou-eenhede,
die opskorting van bestaansboerdery en die opkoms van kommersiële
produsente in Europa (Snyder, 1967: 265-266).
43
Met kommersiële boerdery in volle bedryf in Europa en die Verenigde
State, het daar in die Verenigde State in die vroeë 1900' s egter verskeie
nuwe denkrigtings ontstaan ten opsigte van landbou-ontwikkeling
(Harwood, 1990: 4). Hierdie nuwe denkrigting het later beslag gevind in
twee skole, naamlik die sistematiese landboukundiges, wat 'n nuwe
industriële landboubedryf nagestreef het, en die wetenskaplike
landboukundiges wat die natuur as model geïdentifiseer het. Die
grondslag van volhoubare landbou kan grootliks teruggevoer word na die
tydperk waartydens laasgenoemde skool, wat die natuur as model
nagestreef het, sy beslag gekry het (Harwood, 1990: 4).
Kommersiële landbou in die Verenigde State het ondertussen teen 'n
geweldige ,tempo uitgebrei en meganisasie is spoedig aangevul deur die
gebruik van chemiese middels. Die bewaringsgedagtes van die vroeë
1900's het sedert die Tweede Wêreldoorlog egter al sterker op die
voorgrond getreë en dit het die intellektuele basis gelê VIr die
bewaringsprogramme wat later sou volg (Harwood, 1990: 4-5).
Die landboumetodes van die wetenskaplike landboukundiges (Harwood,
1990: 6) van die vroeë 1900s, het ondertussen aansienlik veld gewen. Die
klem op holisme en die bestudering van natuurlike sisteme aan die begin
van die 20ste eeu, het uitgeloop op 'n belangstelling in die ontwikkeling
van natuurlike sisteme in die landbou. Met die verloop van tyd het
landboukundiges na hierdie denkrigting verwys as alternatiewe landbou.
Alternatiewe landbou het parallel met industriële of konvensionele
landbou ontwikkel, maar het van laasgenoemde verskil In die selektiewe
implementering van die tegnologie (Harwood, 1990: 6). Die
implementering van omgewingsvriendelike landboutegnieke en die
vermyding van skadelike praktyke was die vernaamste kenmerk van
alternatiewe landboumetodes. Steun VIr alternatiewe landbou het
ondertussen toegeneem en Howard, Graham, Faulkner en Bromfield het
44
sedert 1940 sterk op die voorgrond getree as alternatiewe landbou-
kundiges (Harwood, 1990: 6-8). Almal was voorstanders van volhoubare
landbou en het die gevare van industriële of "moderne" landbou op die
omgewing en die mens sterk beklemtoon.
Daar kan dus met reg aangevoer word dat die debat aangaande volhoubare
landbou hoofsaaklik vanweë omgewingskwessies deur die alternatiewe
landboubeweging begin is. Hierdie debat het gedurende die afgelope drie
dekades wyer uitgekring, aangesien verskeie sektore van die samelewing
besef het dat die skaarsheid aan natuurlike hulpbronne, die skending van
die omgewing en onbeheersde bevolkingsgroei en die gepaardgaande druk
op omgewingsisteme, die langtermyn ontwikkelingspotensiaal van die
landbou ernstig bedreig.
b) Die agteruitgang van die natuurlike omgewing
Die tegnologiese vooruitgang van die 1960's en die toenemende vraag na
voedselprodukte het ondertussen bygedra tot die fenomenale ontwikkeling
van die industriële landbou-sektor. Die strewe na maksimale grond- en
oppervlaktebenutting het meegebring dat grondbewaring die enigste
"alternatiewe" landboupraktyk was wat enige aandag ontvang het. In die
sestiger en sewentigerjare het die ontdekking van klein hoeveelhede
gifstowwe, afkomstig van plaagdoders, III voedselkettings en
voedselprodukte, oplaas die fokus verskuif na die vernietigende gevolge
van moderne landboutegnieke. Alternatiewe landbou het veralonder
gesofistikeerde stedelike verbruikers vinnig veld gewen as gevolg van
hierdie onthullings en in die Verenigde State van Amerika het Berry,
Walters en Rodale sterk op die voorgrond getree as voorstanders van die
alternatiewe landboudenkrigting (Harwood, 1990: 11).
45
Hierdie leemtes en 'n wêreldwye besorgdheid ten opsigte van die
onherstelbare agteruitgang van die omgewing as gevolg van toenemende
druk op natuurlike hulpbronne, het beslag gegee aan uitgangspunte met
die klem op volhoubare ontwikkeling. Brady (1990: 21) skryf die
verandering in denkwyse eerstens toe aan die styging in brandstofpryse in
die laat sestiger en sewentigerjare. Die herhaalde bewerking van landerye
het In 'n duur praktyk ontwikkel en daarbenewens het die
onoordeelkundige bewerking van landerye ook wind- en watererosie
bevorder.
Die styging In brandstofpryse en insetkostes het landboukundiges in die
Verenigde State genoodsaak om die koste- en energiedoeltreffendheid van
moderne landboupraktyke van nader te beskou. In terme van opbrengs per
oppervlakte eenheid het moderne, industriële landboupraktyke volgens
Mannion en Bowlby (1994: 33) geen gelyke nie. Indien energie-insette
met energie-uitsette of sogenaamde geproduseerde energie vergelyk word,
is konvensionele landbou egter nie baie doeltreffend nie. Volgens
Mannion en Bowlby is nie-gemeganiseerde, intensiewe boerdery-vorme
doeltreffender in energie verbruik as grootskaalse kommersiële boerdery-
tipes. Ter illustrasie vermeld Mannion and Bowlby (1994) dat energie-
uitsette, energie-insette 10keer oorskry in die geval van die Mexikaanse
kleinboer. In die geval van kommersiële appelboerdery in die Verenigde
State, oorskry energie-insette, energie-uitsette met 1.87.
Mannion en Bowlby (1994: 33-34) wys ook daarop dat boere in die
ontwikkelende lande, asook' n groeiende aantal konvensionele boere, me
die hoë energie-insette van kommersiële boerdery kan bekostig nie. Vir
die ontwikkelende lande is die energie doeltreffendheid van tradisionele
landboupraktyke 'n duidelike aanwyser dat konvensionele landbou nie
noodwendig effektief is nie.
46
Volgens Harwood (1990: 15) IS volhoubare landbou 'n aanvaarde
landboupraktyk in die Verenigde State van Amerika, maar nie in Derde
Wêreldlande me. Die groeiende vraag na organies-verboude
voedselprodukte onder Europese en Amerikaanse verbruikers, hul
toenemende afkeur In besoedeling en die oordadige gebruik van
hulpbronne het nie alleen bygedra tot die belangstelling in volhoubare
landbou in Eerste Wêreldlande nie, maar het ook bygedra tot die vestiging
van volhoubare landbou-praktyke in hierdie lande (Mannion en Bowlby,
1994: 33-35). Die prioriteite van Derde Wêreldlande verskil egter baie
van die van Europa en die Verenigde State. Voedseltekorte en armoede is
ernstige probleme In Derde Wêreldlande. Die beperkte kapasiteit van
hulpbronne, druk op die omgewing en voorbeelde van omgewings-
agteruitgang kan egter as vertrekpunt gebruik word vir die bevordering
van volhoubare landbou in hierdie lande.
2.5.2 Volhoubare landbou: 'n Definisie
Volhoubare landbou-praktyke- was 'n belangrike onderdeel van die
oorspronklike vestigingstrategie van die eertydse Agriqwa (Hoofstuk 3,
Afdeling 3.7.1 en 3.7.2). Laasgenoemde vestigingstrategie aanvaar die
uitgangspunt dat volhoubare landbou-beginsels ten alle tye nagestreef sal
word en strook ook met die beleidsraamwerk van die Vrystaatse Provinsie
vir die vestiging van opkomende boere (Hoofstuk 2). Volhoubare landbou-
beginsels vorm dus 'n belangrike komponent van die landbou-beleid van
die provinsie en derhalwe word die persepsies en boerdery-praktyke van
opkomende boere in die studiegebied teen bogenoemde agtergrond
beoordeel. In die onderstaande paragrawe word vervolgens op enkele
omskrywings van die begrip volhoubare landbou gelet.
Volgens Harwood (1990: 3-4) IS daar veral sedert 1980 na volhoubare
landbou verwys as 'n stabiele landbouvorm waann alle fasette van die
47
landbou saamgevat is, insluitende die interaksie tussen landbou en die
landelike bevolking. Die begrip verwys in sy breër betekenis nie alleen na
die plaaslike of nasionale landbou nie, maar ook na die globale toepassing
van landbou en daarbyomsluit dit die totale mens-omgewing sisteem.
Volgelinge van hierdie gedagterigting is ook van mening dat volhoubare
landbou 'n deurlopende ontwikkelingsproses beliggaam en dat geen
bepaalde grense, eindpunt of ewewigspunt daaraan gevoeg kan word nie.
Harwood (1990: 4) formuleer die volgende definisie: "an agriculture that
can evolve indefinitely toward greater human utility, greater efficiency of
resource use, and a balance with the environment which is favorable both
to humans and to most other species. "
Conway en Barbier (1990: 13) definieer volhoubare landbou as volg:
".. the ability to maintain productivity in the face of stress and shock.
Sustainability determines the persistence or durability of a system's
productivity under known or possible conditions".
Die Tegniese Komitee van die Amerikaanse Departement van Landbou
omskryf volhoubare landbou as volg (Harwood, 1990: 14): "Sustainable
agriculture should involve the successful management of resources for
agriculture to satisfy changing human needs while maintaining or
enhancing the natural resource base and avoiding environmental
degradation. "
Die werksgroep insake landbou en landelike ontwikkeling in die Vrystaat,
omskryf volhoubare landbou as volg (Vrystaat Provinsie, 1994: 2):
"Sustainab ility with respect to agriculture is taken to imply that
environmental quality and the resource base will be enhanced, basic
human needs for food, fibre and fuel will be met, economic viability will
be assured and the quality of life of the land users, the rural commununity
and society at large will be raised." Volhoubare ontwikkeling in die
48
algemeen word in dieselfde dokument as vo 19 gedefinieer: "Sust a inability
with respect to development and in particular rural development implies
that needed resources will be derived from the environment without
compromising the ability of future generations to maintain themselves and
to sustain their quality of life. "
Volgens die Departement van Landbou (South Africa, 1995:6) beteken
volhoubare landbou onder meer 'n daadwerklike belang In en
betrokkenheid by die natuurlike omgewing. Dit impliseer nie 'n terugkeer
na pre-industriële landbou nie, maar 'n kombinasie van moderne en
tradisionele tegnieke. As gevolg van toenemende bevolkingsdruk en
aanverwante skade aan die omgewing, verloor natuurlike sisteme hul
ekologiese stabiliteit en word dit meer kwesbaar vir skade as gevolg van
natuurrampe. Dit het 'n nadelige invloed op die lewenstandaard en
lewenskwaliteit van mense. Volhoubare ontwikkeling bied die mens egter
die moontlikheid van 'n lewenskragtige alternatief, met die moontlikheid
van die handhawing van 'n aanvaarbare lewensgehalte. Volhoubaarheid
word vervolgens as volg beskryf (South Africa, 1995: 2): "Sustain ability
is the concept that growth and development must take place, and be
maintained over time, within the limits set by natural ecosystems"
Groenewald (1997: 4) wys daarop dat volhoubare landbou me In isolasie
van ander landbouvorme beskou moet word nie en beskryf dit as volg:
"The concepts and principles of sustainable agricultute cut across all
categories of agriculture in South Africa and apply to all agricultural
practices. By way of an example, certain conventional practices could be
more or less sustainable whilst certain organic practices could also be
more or less sustainable. Sustainability now refers to a norm or
evaluation rather than to a specific identified farming practice. "
49
Davies en Young (1995: 150) beskryf volhoubare ontwikkeling as 'n
proses wat die kwalitatiewe gebruik van hulpbronne ten doel het.
Ontwikkeling volgens die volhoubare model is volgens Davies en Young
in ooreenstemming met die algemene geografiese uitgangspunt van
hulpbron- en omgewingsbewaring en is derhalwe uiters geskik Vir
geografiese aanwending.
As sintese kan die vernaamste kenmerke van volhoubare landbou as volg
saamgevat word:
• Volhoubare landbou behels die oordeelkundige bestuur en gebruik van
menslike en natuurlike hulpbronne, met die doelom in die mens se
behoefte na voedsel en vesel te voorsien. Dit moet plaasvind met die
handhawing en selfs die verbetering van alle hulpbronbasisse.
Volhoubare landbou het dit ook ten doelom bestendige produksie te
handhaaf, selfs ten tye van ongunstige produksietoestande.
• Volhoubare landbou beklemtoon die dinamiese balans tussen
ontwikkeling en bewaring. Daar bestaan geen ondergeskiktheid tussen
hierdie twee dimensies nie.
• Volhoubare landbou staan nie In isolasie van ander landbouvorme me.
Volhoubare landbou is nie noodwendig 'n bepaalde landbou-praktyk
nie, maar eerder 'n eiesoortige landbou norm.
• In die begripsraamwerk van volhoubare landbou staan menslike
welvaart sentraal. Menslike ingesteldhede en metodes wat die
oordeelkundige aanwending van menslike sowel as natuurlike
hulpbronne inhibeer ten einde die mens se welvaart te handhaaf, word
nie as volhoubaar beskou nie. Volhoubare landbou behels' ninteraksie
tussen landbou, landbou beoefening en die mens. Laasgenoemde
kenmerk illustreer ook die komplekse, interafhanklike en multi-
dimensionele aard van volhoubare landbou. Bostaande standpunt ten
opsigte van die rol van die mens, stem ook ooreen met die
50
denkraamwerk van die Sosiale Stelselbenadering ten opsigte van die
plek van die mens in ontwikkelingsbeplanning (Hoofstuk 2).
2.5.3 Enkele alternatiewe landboudenkskole
Volgens Parr (1990: 50-53) was die alternatiewe landboubeweging 'n
reaksie op die oortuiging dat enige landbouverwante probleem deur
masj inerie of chemikalieë opgelos kan word. Parr (1990) beweer dat daar
verskeie foutiewe opvattings omtrent volhoubare landbou bestaan en wys
daarop dat alternatiewe landbou nie 'n terugkeer is na ondoeltreffende
landbournetodes nie. Volgens Parr word die nuutste metodes gevolg, maar
sonder die gebruik van skadelike middels of 'n oormaat van eksterne
produksiemiddels wat ten duurste aangekoop moet word.
Kleynhans (1991: 63-65) sluit by bostaande argument aan en vermeld dat
omgewingsbewustes ten gunste is van volhoubare ontwikkeling, dit wil sê
'n volgehoue ontwikkeling waarmee in bestaande behoeftes voorsien
word, sonder om toekomstige geslagte se behoeftebevrediging of
lewenstandaard te benadeel. Hiervolgens word die gebruik van tegnologie
met minder skadelike gevolge vir die natuurlike omgewing as die
aangewese weg beskou, om sodoende volgehoue ontwikkeling te
bewerkstellig.
Voortgesette pleidooie VIr volhoubare landbou-praktyke onder
omgewingsbewustes, het uitgeloop op die totstandkoming van etlike
alternatiewe denkskole, waaronder die volgende die vernaamste was:
Organiese Landbou; Lae-Inset Volhoubare Landbou; Permakultuur en
Ekologiese Landbou (Harwood, 1990; Kiley-Worthington, 1993; Lyons,
1993).
51
2.6 Enkele beginsels ten opsigte van die toepassing en
implementering van ontwikkelingstrategieë
Owerheidsbeleid, kultuur, infrastruktuur en natuurlike hulpbronne speel
'n bepalende rol in die ontwerp en toepassing van ontwikkelingstrategieë.
Qwaqwa is geen uitsondering nie en derhalwe sal enkele van bostaande
beginsels kortliks ondersoek word en in verband gebring word met die
eiesoortige aard van die studiegebied, die vestingsbeginsels VIr
opkomende boere In die studiegebied en die algemene
ontwikkelingsbeginsels van die Sosiale Stelselbenadering soos verwoord
deur Kleynhans (1991) en uiteengesit In Hoofstuk 2 as 'n
navorsingsparadigma vir hierdie studie.
2.6.1 Kultuur en gemeenskap
Volgens Gilbert en Louw (1984: 33-38), Davies en Young (1995: 151) en
Kleynhans (1991: 56, 206), is dit belangrik dat tradisionele gemeenskappe
vanaf grondvlak geraadpleeg sal word betreffende alle
ontwikkelingvoorstelle. Tegnologie kan volgens Gilbert en Louwas die
produk van 'n bepaalde gemeenskap beskou word. As gevolg daarvan
beliggaam tegnologie die waardesisteme en psigologiese komponente van
daardie bepaalde gemeenskap. Dit bemoeilik dus die aanvaarding van
tegnologie met verskillende waardesisteme. Namate waardesisteme
verskil, verskilook die mate waartoe innovasies aanvaar word. In
ontwikkelende gemeenskappe word sterk klem geplaas op tradisionele
kultuur en gebruike en word weinig of geen ruimte gelaat vir alternatiewe
metodes nie. Kennis is hoofsaaklik op die verlede gerig en die verklaring
van natuurverskynsels is swak ontwikkel. As gevolg hiervan word die
aanvaarding van moderne tegnologie met agterdog en onwilligheid
teengestaan. Die besondere waarde wat deur sornrm ge tradisionele
gemeenskappe aan beeste geheg word, illustreer hierdie punt en
\ CS \
52
verduidelik ook waarom landboukundiges tot op hede nog grootliks
onsuksesvol was met die bemarking van moderne veeboerderybeginsels
aan tradisionele veeboere. Hierdie waarneming is veral van belang in die
studiegebied en behoort deeglik in aanmerking geneem te word by die
vestiging van en voorligting aan opkomende boere.
Bostaande argument word deur Davies en Young (1995: 151) bevestig in
'n studie betreffende die vestiging van Aborignie-gemeenskappe in die
verafgeleë landelike gebiede van Australië. In laasgenoemde geval is alle
ontwikkelingsinisiatiewe deur owerheidsinstansies geïnisieer, sonder dat
die plaaslike bevolking, op wie die ontwikkeling gerig was, enigsins
geraadpleeg is. As gevolg hiervan en ook die verontagsaming van
tradisionele gebruike waarvolgens omgewingsaspekte, ekonomiese aspekte
en kulturele aspekte as 'n eenheid geïntegreer word, het die
ontwikkelingsproj ekte noodwendig misluk.
Garbers (1984: 13-19) is van mening dat moderne landbou-tegnologie eers
deur tradisionele kulture aanvaar moet word, alvorens dit suksesvol in die
praktyk aangewend kan word. Volgens Garbers speel die vrou in
tradisioneel landelike gemeenskappe 'n uiters belangrike rol in die
vorming, beplanning en implementering van sosiale programme. As
moeders speel vrouens 'n belangrike rol in die skep van karakter en die
oordra van kulturele waardes na hul kinders. Tradisioneel is landelike
vrouens intensief betrokke by die produksie van voedsel en is dit
derhalwe van uiterste belang dat die landelike vrou ten nouste geken sal
word by die opstelling van ontwikkelingstrategieë. Bogenoemde
waarneming van Garbers strook met bevindings in die studiegebied ten
opsigte van die bydrae van vroue en gesinslede tot boerderye en word
breedvoerig behandel in Hoofstuk 6.
53
2.6.2 Natuurlike omgewing en bewaring
Abdulai en Hazell (1995: 6) beveel aan dat die invloed van die landbou op
die omgewing deurlopend in aanmerking geneem moet word by die
beplanning en die toepassing van alle landbouprogramme. Aspekte soos
verbrakking, besoedeling en die kontaminering van grond en water deur
gifstowwe, moet streng beheer word en vervat word in hulp- en
ontwikkelingsprogramme wat deur regeringsinstansies en die privaatsektor
beplan word. Abdulai en Hazell (1995) berig voorts dat volhoubare
landboupraktyke gemik op die bevordering van grondvrugbaarheid en die
bewaring van hulpbronne dikwels laat vaar word en vervang word deur
roofboupraktyke as gevolg van groeiende bevolkingsdruk. Ten einde dit te
verhinder, IS dit volgens Abdulai en Hazell (1995: 5-6) belangrik dat
owerhede In ontwikkelende lande opnuut sal kyk na die stand van
eiendomsreg en die versterking van gemeenskapsregte. Die
implementering van volhoubare landbou-programme, waaronder
grondbewaring, vogbewaring en ander praktiese landbouprogramme, kan
deur gemeenskapsorganisasies beheer en bestuur word.
Volgens Beuster (1986: 44-45) word 'n ontwikkelingsplan grootliks
bepaal deur die unieke aard en samestelling van 'n bepaalde omgewing.
Beuster wys ook daarop dat ontwikkelingstrategieë geng moet wees op
gebiede waar die moontlikheid van sukses die grootste is. In die praktyk
behels dit gewoonlik gebiede waar daar alreeds suksesvol verander is na
alternatiewe metodes. Beuster sluit aan by Gilbert en Louw (1984),
Kleynhans (1991) en Davies en Young (1995) met die opvatting dat die
hulp en samewerking van die plaaslike gemeenskap in die samestelling
van' nomvattende ontwikklingsplan van uiterste belang is. Daarbenewens
moet die ontwikkelingsplan volgens Beuster (1986), ook
verteenwoordigend wees van plaaslike owerhede en beleidmakers.
Volgens Beuster moet 'n geskikte ontwikkelingsplan me alleen sui wer
54
landbou-beoefening insluit me, maar ook die volgende aspekte (Beuster,
1986: 44-45):
• Die ontwikkeling van landbouverwante nywerhede.
• Die ontwikkeling van landbou-nedersettings.
• Die ontwikkeling van 'n infrastruktuur, waaronder paaie en
watervoorsiening.
• Gesondheids- en opvoedkundige dienste.
• Gemeenskapsfasiliteite en ontspanning.
• Die inskakeling van landbou-kooperasies by landbou-
ontwikkelingsplanne IS van uiterste belang. Dit sal beteken dat nouer
skakeling tussen die koëperasi e en die plaaslike landbou-gemeenskap
sal plaasvind. Die koëperasie sal derhal we in 'n doeltreffende en
funksionele instelling moet ontwikkel, waardeur ontwikkelings-
programme geloods kan word.
Verskeie bevindinge rakende bostaande aspekte is tydens die studie
geïdentifiseer en word in Hoofstukke 4, 5 en 6 behandel.
2.6.3 Die rol van die privaat- en publieke sektor
Die werkskomitee van die International Food Policy Research Institute,
'n toonaangewende hulpverlenings- en ontwikkelingsinstituut in die
Verenigde State van Amerika (Abdulai en Delgado, 1995: 22-25),
beklemtoon die sentrale rol van die landboubedryf as 'n voorvereiste vir
algemene sosio-ekonomiese ontwikkeling. Hierdie organisasie het in 1975
tot stand gekom met die uitsluitlike doelom landbou-strategieë te
ontwikkel waardeur die voedselbehoeftes van die ontwikkelende lande op
'n volhoubare basis grondves kan word.
55
Volgens hierdie organisasie moet die privaatsektor op die wydste vlak
betrokke raak by ontwikkelingsprogramme (Abdulai en Delgado, 1995:
22-25). Die privaatsektor het 'n belangrike rol te speel in die binding en
koordinering van ontwikkelingsaktiwiteite tussen die regenng, die
pri vaatsektor self en deelnemers op grondvlak.
Abdulai en Hazell (1995: 5-7) is van mening dat die sukses van
volhoubare landbou lil Afrika grootliks van die regerings en
regeringsleiers afhang. Volgens Abdulai en Hazell sal regeringsbeleid
drasties aangepas moet word ten einde 'n gunstige klimaat vir die
suksesvolle beoefening van landbou daar te stel. Aangesien Afrika in die
algemeen oor weinig tegnologie beskik, IS dit ook noodsaaklik dat
besondere aandag aan die produktiwiteit van werkers geskenk sal word.
As gevolg van 'n gebrek aan tegnologie, kan landbou-ontwikkeling in
Afrika volgens Abdulai en Hazell (1995) nie op die model van die Groen
Rewolusie geskoei word nie. Dit beteken dat voorrang gegee sal moet
word aan gemengde boerderytipes, aangepaste tegnologie en goedkoop,
interne insette vir die daarstelling van' n stabiele en volhoubare landbou-
bedryf.
Ook Kleynhans (1991: 62-63) wys daarop dat die plek van institusionele
instellings en die aansien van sodanige instellings onder ontwikkelende
gemeenskappe, nie gering geskat moet word nie. Kleynhans (1991) verwys
in hierdie verband na die rol van institusionele instellings en spesifiek na
die lilvoer van ontoepaslike institusionele strukture wat me by
tradisionele norme en organisatoriese beginsels van gemeenskappe inpas
nie. Volgens Kleynhans kan sodanige verontagsaming van kultuurwaardes
negatief beleef word en aanleiding gee tot die verwerping van
ontoepaslike institusionele strukture. Die belangrike rol van institusionele
instellings in ontwikkelingsbeplanning word volgens Coetzee (1987: 147-
149) ook deur die basic needs benadering van die sewentigerjare
56
benadruk. Volgens hierdie benadering moet owerheidsinstellings direk of
indirek betrokke wees by alle fasette van ontwikkeling. Coetzee (1987)
beklemtoon ook dat die tydige identifisering van privaat organisasies met
die vermoë om publieke deelname te fasiliteer, ook belangrik is,
aangesien sulke organisasies belangrike bydraes kan lewer tot die sukses
van ontwikkelingsproj ekte.
Abdulai en Delgado (1995: 24-25) lys die volgende ontwikkelingsfunksies
waarmee die staat 'n belangrike bydrae kan lewer tot landbou-
ontwikkeling :
• By wyse van wetgewing en deur die bevordering van 'n vrye en
mededingende privaatsektor, kan die staat 'n belangrike rol vervul in
die ontwikkeling van' n gesonde landboubedryf.
• Die ontwikkeling van die volgende menslike hulpbronkomponente
word as 'n belangrike voorvereiste gestel: onderwys en opleiding aan
die landelike bevolking; die ontwikkeling van die kleinboer en sy
familie, en laastens; programme gemik op die ontwikkeling van vroue
en 'n groter deelname van vroue in die ekonomie.
• Dit voorsiening van 'n basiese infrastruktuur IS die
verantwoordelikheid van die staat en dit is die plig van beleidmakers
om toe te sien dat a) infrastruktuur aan landelike gebiede voorsien
word, b) dat daar 'n vry en ongehinderde vloei van goedere en dienste
sal plaasvind en dat c) die prys van landbouprodukte die produksie
daarvan sal aanmoedig en uitbrei.
• In die laaste instansie moet die staat die geleentheid skep VIr die
mobilisering van natuurlike en ander hulpbronne. Volhoubare landbou
IS onmoontlik sonder landbounavorsing en die bewaring van
natuurlike hulpbronne. Toegang tot landboukrediet is ewe belangrik
en derhalwe is dit noodsaaklik dat spaarkapitaal gemobiliseer sal word
57
en prosesse in werking gestel sal word ten einde kleinboere toegang tot
krediet te verleen.
Die feit dat enkele van hierdie aspekte ook in die studiegebied
geïdentifiseer is, ondersteun die belangrikheid van die standpunt van
Abdulai en Delgado en beklemtoon ook die noodsaaklikheid van die
insluiting daarvan in toekomstige ontwikkelingsprogramme. Die aspekte
geïdentifiseer in die studiegebied word volledig in Hoofstukke 4, 5 en 6
behandel.
2.7 Die Sosiale Stelselbenadering
In Hoofstuk 1 is vermeld dat die bespreking van navorsingsresultate en
die formulering van ontwikkelingstrategieë aan die hand van die
ontwikkelingsbeginsels, vervat in die Sosiale Stelselbenadering, hanteer
sal word. Vervolgens word kortliks gelet word na enkele eienskappe van
die Sosiale Stelselbenadering en die toepassing daarvan by
ontwikkelings beplanning.
2.7.1 Die ontwikkeling van die Sosiale Stelselbenadering
Ingevolge die Moderniseringsbenadering (Hoofstuk 2) wat gedurende die
vyftiger- en sestigerjare gevolg IS, berus ontwikkeling op die
veronderstelling dat verhoogde produksiedoeltreffendheid sal lei tot hoër
welvaart onder ontwikkelende gemeenskappe. Hierdie benadering het die
indruk van voorspelbaarheid aan menslike gedrag verleen, wat aanleiding
gegee het tot wetmatighede in die vorm van ontwikkelingsteorieë
(Kleynhans, 1991: 151). Hiermee is veronderstel dat 'n teikenpersoon
gunstig sal reageer op omgewingsmanipulasies soos byvoorbeeld die
verskaffing van krediet, tegniese kennis, infrastruktuur, 'n vryer mark en
groter politieke vryheid. Nieteenstaande hierdie opvatting het verskynsels
58
soos chroniese armoede, swak reaksie op ontwikkelingsinsentiewe en
skade aan die natuurlike omgewing, waaronder besoedeling en die
agteruitgang van natuurlike hulpbronne, aangetoon dat die
ontwikkelingsproblematiek veel meer kompleks van aard is.
Coetzee (1987: 121) wys daarop dat die Moderniseringsbenadering weinig
ag slaan op tradisionele kultuurwaardes. Moderne tegnologie en
ekonomiese doeltreffendheid word vooropgestel, ten koste van
tradisionele gebruike en waardes. Alhoewel die doeltreffende manipulasie
van die omgewing nuttige bydraes gelewer het in terme van produksie en
die verhoging van lewenstandaard, vereis die ontwikkelingsproblematiek
volgens Kleynhans (1991: 1) meer as die manipulasie van die omgewing
deur middel van tegniese innovasies. Volgens Kleynhans moet sosiale,
kulturele, etiese en estetiese aspirasies, in samehang met materiële
aspirasies, oorweeg word. Volgens Kleynhans behoort beide die mens-
gerigte, sowel as die materiële vermoëns, bevorder te word, anders volg
onbedoelde, skadelike newe-effekte van sosiale en ekologiese aard. Die
volgende aspekte van mensgerigte ontwikkelingsbeplanning word deur
Coetzee (1987: 183-210) uitgesonder: die inspraak van
teikengemeenskappe asook die keuse van toepaslike tegnologie en
volhoubare ontwikkeling. Volgens Kleynhans (1991: 152) staan die
Sosiale Stelselbenadering aanvullend tot die Analities-reduksionistiese
Wetenskaplikebenadering en bied dit die geleentheid tot effektiewe
transdissiplinêre gesprekvoering en effektiewe ontwikkelingsbeplanning.
2.7.2 Enkele fundamentele eienskappe van die Sosiale
Stelselbenadering
Die Sosiale Stelselbenadering lê klem op die mens se indrukke en
interpretasies van die realiteit, dit wil sê op die mens se indrukke van
probleme. Volgens hierdie benadering word probleme as konseptueie
59
skeppings beskou en kan dit m e effektief aangespreek word deur dit in
afsonderlike dele op te breek nie. Ten einde tersaaklike verwantskappe te
akkommodeer, behels doeltreffende ontwikkelingsbeplanning die
beplanning van die totale probleem (Kleynhans, 1991: 158).
Van Dyk (1995: 44-45) beskou 'n onderneming, wat uiteraard ook 'n
boerdery kan wees, as 'n oop stelsel, met veelvoudige wisselwerking
tussen die onderneming en sy omgewing. As gevolg van hierdie konstante
wisselwerking, asook die veelvoudige funksies van die substelsels
verbonde aan die onderneming sowel as die omgewing, funksioneer die
onderneming in 'n dinamiese omgewing. Volgens Coetzee (1987: 183 -210)
behels ontwikkeling 'n wisselwerking van verskillende kragte (ekonomies
en nie-ekonomies) en die verwantskap tussen sodanige wisselwerkende
kragte moet erken word. Die aard en karakter van boerdery as
bedryfsvorm stem grootliks ooreen met bostaande beskrywing van die
wisselwerking tussen onderneming en omgewing en sluit aan by die
stelselkenmerke van die Sosiale Stelselbenadering.
2.7.3 Die ontwikkelingsbegrip volgens die Sosiale Stelselbenadering
Die Sosiale Stelselbenadering defineer ontwikkeling as die proses
waardeur 'n individu se vermoëns en begeerte verhoog ten einde sy
behoeftes en die van andere te bevredig. Volgens hierdie definisie het die
mens die vermoë en begeerte om keuses oor middele en doelstellings uit
te oefen en word ontwikkeling gesien as 'n leerproses om effektiewe
keuses uit te oefen, ten einde die mens in staat te stelom sy omgewing
gunstig te manipuleer. Volgens hierdie benadering (Kleynhans, 1991: 182)
word die mens nie noodwendig deur eksterne faktore geïnhibeer om 'n
gunstiger omgewing te skep nie, aangesien die leerproses die mens In
staat stelom effektief gebruik te maak van beskikbare bronne en sodoende
dan minder afhanklik te wees van eksterne hulpverskaffing. Hierdie
60
standpunt betreffende die effektiewe aanwending van beskikbare bronne,
stem ook ooreen met die grondbeginsels van volhoubare landbou. In
Hoofstuk 5 (Afdeling 5.3) word aandag geskenk aan hulpbronpersepsies
en die aanwending van hulpbronne deur opkomende boere. Volgens Van
Dyk (1995: 43) staan die mens sentraal tot die ontwikkelingsbegrip en
moet die onderneming ooreenkomstig die eienskappe van die
stelselbenadering bestuur word, ten einde suksesvol te wees.
2.7.4 Die toepassing van die Sosiale Stelselbenadering by
ontwikkelings beplanning
In Afrika en Suid-Afrika het konvensionele metodes om die
lewenstandaard van agtergeblewenes te verhoog deur die toevoeging van
kapitaal, tegniese kennis, 'n ruimer mark en groter politieke vryheid nie
altyd die gewenste resultate gelewer nie. Ontwikkelingsinstansies in Suid-
Afrika en in Qwawa behoort meer volledig te besin oor die toepaslikheid
van tegnologie volgens die eise van die sosiale omgewing en behoort
belangegroepe in alle vorme van ontwikkelingsbeplanning te betrek. Met
sodanige gesprekvoering word waarde gegee aan die perspektiewe en
agtergrond van die deelnemers en word geleenthede in probleemoplossing
raakgesien wat nie moontlik geblyk het nie. Hiermee word ook die waarde
van interaktiewe beplanningsforums, wat effektiewe skakeling tussen
spesialiste en alle deelnemers verg, erken.
Van Dyk (1995: 60-63) plaas besondere klem op menslike hulpbron-
bestuursprosesse binne ontwikkelingsverband en verwys in besonder na
die waarde van opleiding, motivering, arbeidsverhoudinge en tegnologie
as bepaalde bestuursprosesse. Teen bogenoemde agtergrond en III
ooreenstemming met die beginsels van die Funksionele benadering, word
in Hoofstuk 4 ondersoek ingestel na enkele persepsies en bestuursaspekte
61
betreffende bogenoemde menslike hulpbronprosesse onder opkomende
boere in die studiegebied.
62
HOOFSTUK 3
QWAQWA: GEOGRAFIE, BEVOLKING EN LANDBOU OORSIG
Hoofstuk 3 verskaf 'n bondige uiteensetting van die geskiedenis,
demografie, klimaat en geornorfo lo gie van die studiegebied. Daar word
ook kortliks gelet op die landboukundige-ontwikkeling van die
studiegebied sedert die totstandkoming van die eertydse Aqriqwa in 1985.
Hoofstuk 3 het dit derhal we ten doelom 'n volledige agtergrond
samestelling van die studiegebied, veral vanuit 'n landboukundige
oogpunt, daar te stel.
3.1 Historiese en staatkundige ontwikkeling
Die afstammelinge van die huidige inwoners is afkomstig vanuit twee
hoofstrome, wat vandag twee hoofstamme verteenwoordig. Paulus Mopeli
en sy Bakwena-volgelinge het hulle in 1868 in die destydse Witsieshoek
onder die beheer van die destydse Vrystaatse Republiek gevestig. In 1875
het die Vrystaatse Regering ook die Baklokoa-stam onder leiding van
Koos Mota in die "Hoek" toegelaat (Van Zyl, 1992: 15).
In 1913 is alle stamgronde, insluitende Witsieshoek, ingevolge Wet 27
van 1913, aan die Suid-Afrikaanse Ontwikkelingstrust toegesê, met
gebruiksreg aan die bewoners van die grond. Op 31 Mei 1961 het die
Republiek van Suid-Afrika tot stand gekom. Om beslag te gee aan die
destydse beleid van afsonderlike ontwikkeling, is Qwaqwa op 24 April
1969 (Proklamasie R59 van 1969) tot 'n gebiedsowerheid verklaar. Op 1
Oktober 1971 is die Gebiedsowerheid, as 'n eerste fase tot selfregering,
deur 'n Wetgewende Vergadering met beperkte magte en onder
voogdyskap van die Suid-Afrikaanse regering, vervang. Daaropvolgende
63
staatkundige ontwikkeling het gevolg met die ontbinding van die
Wetgewende Vergadering en 'n politieke verkiesing vir die inwoners van
Qwaqwa, in Maart 1975. Mnr. T.K. Mopeli het die eerste hoofminister van
die nuwe selfregerende staat geword. Daarmee het Qwaqwa die sewende
swart, selfregerende staat in die Republiek van Suid-Afrika geword (Van
Zyl, 1992: 24).
Ekonomiese afhanklikheid van Suid-Afrika en toenemende weerstand teen
die beleid van afsonderlike ontwikkeling in Suid-Afrika en ook in die
buiteland, het tot gevolg gehad dat die meerderheid inwoners van Qwaqwa
nie ten gunste van staatkundige onafhanklikheid was nie. Gevolglik het
Qwaqwa as 'n selfregerende gebied bly voortbestaan tot 1994, toe die
eerste demokratiese verkiesings vir 'n regering van nasionale eenheid
plaasgevind het. Met die totstandkoming van 'n nuwe, demokraties
verkose Suid-Afrikaanse regering, het die tuislandbeleid verval en het alle
tuislande, selfregerende en onafhanklike tuislande deel van die nuwe
Suid-Afrika geword. Die voormalige tuislandregerings het ontbind en met
die her-inskakeling van Qwaqwa by die Vrystaat-provinsie, het die
regeringsfunksie na Bloemfontein, die hoofstad van die Vrystaat,
verskuif. Tuislandkorporasies wat belas was met die ekonomiese en
maatskaplike ontwikkeling in Qwaqwa, is deur transformasie aangepas om
aan die veranderende behoeftes en uitdagings van 'n nuwe regering te
voldoen.
3.2 Geografiese ligging
Die ligging van Qwaqwa met betrekking tot die res van Suid-Afrika word
in Figuur 3.1 aangedui. Qwaqwa is in die noordoostelike hoek van die
Vrystaat geleë en is redelik afgesonder van die vernaamste stedelike
sentra in Suid-Afrika. Afstandgewys is Phuthaditjhaba, die hoofsetel van
MPUMALANGA
NOORDWES
NOORD-KAAP
LESOTHO
[2] HOOFPAAIE
lZl SPOORLYNE
STRAAL VAN SIRKEL
OOS-KAAP
50 0 100 200 300 0\
.J:::..
KM
FIGUUR 3.1 DIE LIGGING VAN QWAQWA IN STREEKSVERBAND
65
die gebied, ongeveer 332 kilometer vanaf Johannesburg, 360 kilometer
vanaf Durban en 327 kilometer vanaf Bloemfontein. Bethlehem, die naaste
middelorde dorp, is 75 kilometer vanaf Phuthaditj aba geleë, en
Harrismith, 'n lae-orde dorp, ongeveer 50 kilometer. Qwaqwa is ook binne
redelike afstand tot die belangrike Johannesburg-N eweastle-Durban
ontwikkelings-as geleë (Claassen, 1987: 3-5). As gevolg van die
beduidende afstande vanaf die vernaamste metropolitaanse gebiede,
beklee die gebied nie alleen 'n periferale ligging met betrekking tot die
belangrikste metropolitaanse gebiede nie, maar is dit ekonomies ook
relatief geïsoleerd van die vernaamste groeipole. In sub-regionale konteks
is die Noordoos- Vrystaat en die gedeeltes van KwaZulu Natal aangrensend
aan die Vrystaat, die vernaamste areas van inter-ekonomiese skakeling.
Die Drakensberge in die suide van Qwawqa blokkeer ern ge
noemenswaardige ekonomiese interaksie met Lesotho.
3.3 Geomorfologie en grondvorme
Die suidelike gedeelte van Qwaqwa is 'n bergagtige, hoogliggende gebied.
Die totale streek lê tussen 1650 en 3000 meter bo seevlak. Die Maluti- en
Drakensberge en gepaardgaande heuwellandskap beslaan groot gedeeltes
van die westelike, suidelike en oostelike gebiede van Qwaqwa. In die
suide en ooste vorm die Drakensbergreeks die grens met Lesotho en Kwa-
Zulu Natalonderskeidelik. In die weste en noorde vorm Qwaqwa deel van
die Vrystaat-provinsie. Die noordelike gedeeltes besit 'n meer gedempte
topografie met losstaande heuweltoppe en lae rante. Die
Elandsrivierbekken IS die vernaamste dreineringsisteem. Die rivier vloei
van suid na noord en is 'n belangrike sytak en watervoorsiener van die
V aalri viersisteem .
Die vernaamste grondvorme wat lil Qwaqwa voorkom IS die volgende
(Vrey en Smith, 1980: 12):
66
• Avalon. Die oorheersende serie IS die Avalon grondserie met 15 tot
35% klei in die B-horison. Gronde van hierdie vorm het 'n goeie
grondvogkapasiteit en met oordeelkundige kalktoedienings en
gebalanseerde bemesting is dit geskik vir gewasse wat in die bepaalde
klimaatstreek sal aard.
• Clovelly. 'n Geelbruin grondvorm met 15 tot 35% klei In die B-
horison. Clovellygronde besit 'n ietwat minder gunstige
grondvogkapasiteit as Avalon. Vir gewasverbouing kan hierdie
grondvorm egter aan die Avalongronde gelyk gestel word.
• Hutton-grondvorm. Die oorheersende sene IS die Msingavorm. Hierdie
grondsoort kom voor op plekke met goeie dreinering en is, in die lig
van die goeie reënval wat die gebied kenmerk, eweneens geskik VIr
gewasverbouing.
• Sterkspruit-grondvorm. Die oorheersende serie is die Swaerskloofserie
met meer as 15% klei in die A-horison en 'n oorwegend rooi, kleierige
prismatiese B-horison, vry van kalk. Die bogrond is vlak, met 'n uiters
kleierige ondergrond. Vanweë die hoë persentasie swel bare klei, besit
hierdie gronde 'n ongunstige waterhuishouding. Gedurende droogtetye
het hierdie gronde 'n lae produksievermoë en dit is in bewerkte
toestand ook uiters vatbaar vir erosie gedurende reënstorms.
Bewerkbare gronde met 'n relatief hoë potensiaal is beperk. As gevolg
van die heuwelagtige aard van die landskap en die erodeerbaarheid van
enkele grondtipes, is deeglike kontoerbewerking op die meerderheid
landerye 'n noodsaaklikheid. Die gronde in die studiegebied is oor die
algemeen taamlik suur en kalktoedienings IS noodsaaklik VIr die
suksesvolle verbouing van die meeste graansoorte. As gevolg van die hoë
67
somerreënval is uitloging 'n redelike probleem en is algemene bemesting,
waaronder genoegsame stikstofbemesting, 'n noodsaaklikheid. Die
dreinering van die meerderheid gronde is goed en die waterhouvermoë is
redelik vanweë die gunstige tekstuur van die groep gronde. Met
buitengewone hoë reënval kan tydelike versuipingstoestande in kleiner
areas voorkom (Vrey en Smith, 1980: 12-13).
3.4 Klimaat
Landvorme, grondsoorte en waterbronne verteenwoordig enkele
omgewingselemente wat grootliks deur klimaat geskep en beheer word.
Klimaat het gevolglik 'n oorheersende invloed op alle vorme van
grondgebruik en bepaal me alleen die aard en omvang van die landbou
nie, maar ook alle vorme van die mens se interaksie met sy natuurlike
omgewing. Klimaat kan tereg bestempel word as een van die vernaamste
natuurlike hulpbronne. Aangesien die landbou tot 'n groot mate deur die
aard en potensiaal van die klimaat beheer word, is 'n deeglike kennis van
die klimaat van uiterste belang vir die landbouer. Ten einde te kan
oorleef, is dit belangrik dat die limiete van hierdie natuurlike hulpbron
nie oorskry sal word nie (Suid-Afrika, 1979: 1).
Volgens die klimaatstreke van Suid-Afrika val Qwaqwa in klimaatstreek H
(Suid-Afrika, 1980: 313). Dit kan beskryf word as 'n koel, gematigde
klimaatstreek binne die somerreënvalstreek van Suidelike Afrika. In die
geval van Qwaqwa kom 85% van die jaarlikse reënval van die gebied
tussen September en Maart voor en hoofsaaklik in die vorm van
donderstorms (Urban-Econ, 1992: 27). Die gemiddelde jaarlikse reënval is
redelik hoog en wissel vanaf 700-800 mm op die laerliggende plato, wat
die studiegebied en die grootste gedeeltes van die Harrismith-distrik
insluit, tot ongeveer 1200 mm in die hoogliggende berge in die suide en
suidooste. Tabel 3.1 toon die gemiddelde maandelikse reënval en aantal
68
reëndae van drie reënvalstasies In die onmiddellike omgewing van die
studiegebied.
Tabel 3.1 Reënvalstatistieke van drie reënvalstasies In die onmiddellike
omgewing van die studiegebied.
Phuthaditjhaba Harrismith Heritage*
Maand .....
mm dae mm dae dae
Januarie 141.1 13.3 103.4 9.9 133.8 10.8
Februarie 192.9 12.3 76.6 7.5 115.0 10.0
Maart 104.0 10.0 68.6 7.3 97.5 10.0
April 54.6 4.5 35.3 4.0 32.3 5.4
Mei 9.9 2.0 16.5 2.2 7.7 2.2
Junie 14.4 2.8 8.6 1.2 13.3 3.8
Julie 5.9 1.2 7.7 0.9 5.5 1.4
Augustus 7.7 1.0 18.2 2.0 4.2 2.0
September 15.4 3.0 33.0 3.3 23.1 4.8
Oktober 97.8 9.7 65.1 6.7 105.8 11.0
November 51.9 3.7 93.9 9.0 100.6 9.0
Desember 90.9 5.3 94.0 9.4 104.6 13.3
Totaal 786.3 68.8 621.0 63.4 743.4 83.7
* Halfpad tussen Harrismith en Warden geleë.
Nota: Dae verwys na die gemiddelde aantal reëndae per maand.
Bron: Suid-Afrika, 1983: 1-8.
Die betroubaarheid van reënval speel uit 'n landboukundige oogpunt 'n
baie belangrike rol. 'n Metode om die betroubaarheid van jaarlikse
reënval numeries uit te druk, is om te bereken hoe dikwels die reënval
bokant 'n sekere gekose drumpelwaarde voorkom. Vir 'n bepaalde doel
69
mag die landbouer tevrede wees met 'n driekwart (0.75) van die normale
reënval. Die frekwensie van jaarneerslae bo 0.75 van die normale kan dan
bereken en kartografies voorgestel word. 'n Drumpelwaarde van 0.85 van
die j aarnormaal word as 'n gunstige waarde VIr die meeste
landboubedrywighede beskou. Volgens laasgenoemde drumpelwaarde is
die betroubaarheidsindeks vir Qwaqwa ongeveer 80%. Dit wil sê dat 80%
van alle reënvaljare ten minste 85% van die normale reënval sal bedra. In
die ariede westelike gedeeltes van Suid-Afrika IS die
betroubaarheidsindeks vir dieselfde drumpelwaarde minder as 50% (Suid-
Afrika, 1987: 16).
Vanweë die hoë gemiddelde hoogte bo seevlak, vanaf 1600 meter tot
bokant 2000 meter in die bergagtige suide, kom onstabiele weerstoestande
redelik algemeen voor in die somer. Die hoë frekwensie van donderstorms
in die streek en die feit dat donderstorms potensiële haelstorms is,
onderstreep die gevaar van hael. Hewige haelstorms is gevolglik geen
uitsondering nie en 'n gemiddelde frekwensie van 6 tot 8 haelstorms per
jaar is algemeen (Suid-Afrika, 1980: 301). Haelstorms kom meestal in die
laat lente voor wanneer temperatuurverval die grootste is en dae met baie
hoë oppervlakte temperature aangetref word. Die maksimum frekwensie
van hael is ongeveer 6 tot 8 weke vroeër as die maksimum vir
donderstorms (Suid-Afrika, 1980: 301).
As gevolg van die hoë hoogte bo seevlak, lae wintertemperature en 'n
redelike aanwesigheid van vog as gevolg van sikioniese sirkulasie, kom
ligte tot swaar sneeuvalle geredelik voor op die hoogliggende berge in
Junie en Julie. Die amplifisering van laasgenoemde faktore kan elke derde
tot vierde jaar aanleiding gee tot die uitbreiding van sneeu-neerslae na
laerliggende gebiede, waaronder die res van Qwaqwa asook Harrismith en
aanliggende gebiede.
70
Qwaqwa word gekenmerk deur strawwe, koue winters en matige somers.
Gemiddelde daaglikse temperature wissel vanaf 7.4°e in Julie tot 17.9°e
ill Januarie. Die gemiddelde daaglikse m irn mum en maksimum
temperatuur vir Julie is 4.6°e en 17.0oe onderskeidelik. Die gemiddelde
daaglikse minimum en maksimum temperatuur vir Januarie is 13.0oe en
27.0oe onderskeidelik. Warm dae oorskry selde 30oe. (Suid-Afrika, 1980:
125-128). Koue fronte met temperatuurdalings van 5°e en meer en 'n duur
van 2 tot 3 dae is algemeen en kan tot 30 keer per j aar voorkom.
Temperatuurdalings van meer as 100e kan 5 keer per j aar verwag word.
Maksimum dagtemperatuur benede 100e kan vyf tot ses dae per jaar
voorkom (Urban-Econ, 1992: 27). In die voorsomer word onstabiele weer
met uiterste temperatuurskommelings ervaar. Die tydperk vanaf Maart tot
middel Mei is stabiel, met aangename klimaatstoestande (Urban-Econ,
1992: 27).
Qwaqwa ontvang gemiddeld tussen 60% en 70% van die totale aantal
sonskynure per jaar en oor die hele jaar is daar gemiddeld 10 dae van
betrokke weer (Urban-Econ, 1992: 27). Volgens die Klas A pan-metode is
die gemiddelde jaarlikse verdampingskoers in die laerliggende dele in die
orde van 1750 mm. Die gemiddelde humiditeit wissel van 30% tot 40%
vanaf Mei tot Oktober en van 40% tot 60% vanaf November tot April
(Urban-Econ, 1990: 27).
Gemiddeld kan die eerste en die laaste ryp vanaf 1 Mei tot ongeveer 20
September verwag word, dit wil sê 'n periode van ongeveer 150 dae per
jaar. Laatryp kan egter nog tot aan die einde van September voorkom.
Indien in aanmerking geneem word dat die eerste ligte ryp, volgens
grondtemperatuurmetings, vanaf 12 April en die laaste ryp tot 8 Oktober
kan voorkom, verleng dit die periode van ryp na 179 dae. Die gemiddelde
aantal dae met ryp is ongeveer 60 dae (Urban-Econ, 1992: 27).
71
Die heersende winde is oor die algemeen noordwes in die somer en wes-
noordwes in die winter. Augustus en September word gekenmerk deur
sterk en konstante noordweste winde. Gedurende die winter beweeg koue
suidewinde vanaf die sneeubedekte Drakensberge oor die laagliggende
noordelike gebiede (Urban-Econ, 1992: 27). Veevrektes van veral
pasgeskeerde skape kan voorkom indien geen voorsorg getref word nie.
3.5 Plantegroei
Volgens Acocks (1975: 87-89) kan die veld in die gebied geklassifiseer
word as Cymbopogon- Themedaveld (veldtipe nommer 48). Hierdie veld is
volgens Acocks kenmerkend van die natter, hoogliggende dele van die
Vrystaat, waar strawwe winters ondervind word. Sover dit Qwaqwa betref,
kan die meeste grassoorte as suur beskou word. Die algemeenste
grassoorte sluit die volgende in: Therneda triandra (rooigras); Setaria
flabellata; Mieroehloa eaffra (elsgras); Elionurus rnutieus (suurpol) en
Heteropogon eontortus (assegaaigras).
Volgens Vrey en Smith (1980) bestaan die natuurlike veld uit 'n
suurgrasveld met In die oostelike dele, 'n indringing van ouhout
(Leueosidea serieea). By wyse van die geologie en klimaat kan die
volgende drie subtipes grasveld onderskei word (Very en Smith, 1980):
Themeda-Eragrostis-Heteropogonveld bokant 2100 meter bo seevlak,
Eragrostis-Heteropogon-Microchloaveld tussen 1800 en 2100 meter en
Eragrostis-Microchloaveld onder 1800 meter bo seevlak. Aangesien die
studiegebied In die laerliggende dele van Qwaqwa geleë IS, sal
laasgenoemde grasveld dus meer verteenwoordigend van die gebied wees.
Thernedia triandra (rooigras), Eragrostis patentissima, Tristaehya
leueothrix (rooisaadgras), Eragrostis raeernosa (smalhartjiesgras),
Eragrostis eapensis (hartjiesgras), Eragrostis ehlorornelas (krulblaar) en
Mieroehloa eaffra (elsgras) maak 80 persent van die plantsamestelling in
72
hierdie gebied uit (sien ook Moffet, 1997). Van hierdie grasse IS
Eragrostis chl or omel as, Eragrostis p ate nti ss im a, Themeda tri andr a en
Tristaehya le uc othrix smaaklik vir diere en besit dit genoegsame
biomassa, wat dit uiters geskik maak vir beweiding (Moffet, 1997).
Volgens 'n opname deur Gouws, Jordaan, Uys en White (1987: 21) is 60%
van die weiding In ou-Qwaqwa In die swak tot baie swak
veldtoestandklas. In 'n latere verslag (Urban-Econ, 1992: 256) aan die
destydse Qwaqwa regering, word weer na die konstante verswakking van
weiveld en die afname in beskikbare weiveld verwys. Veldtoestande in die
gebied wat in 1987 tot Qwaqwa toegevoeg is en waarin die studiegebied
geleë is, vertoon egter heelwat beter. Gedurende die winter word daar 'n
algemene skaarsheid aan hoë kwaliteit weiding ondervind, omrede
suurveldgrasse hul verteerbaarheid en voedingswaarde verloor namate dit
ouer word.
3.6 Demografiese kenmerke
3.6.1 Bevolkingsgetalle
Die nuutste bevolkingsgegewens verstrek die bevolkingsgetalle van
Qwaqwa, Phuthaditjhaba Oorgangsraad en Tshiame afsonderlik. Vir
navorsingsdoeleindes sal dit egter sinvol wees om by die meer algemene
indeling te volstaan, naamlik "ou" Qwaqwa en "nuwe" Qwaqwa. Ou-
Qwaqwa verwys na die gedeelte van Qwaqwa voor die inlywing van die
1987-konsolidasiegronde en sluit Phuthaditjhaba in. Nuwe-Qwaqwa
verwys na die 1987 -konsolidasiegronde van ongeveer 80 000 hektaar wat
die Qwaqwa Nasionale Park (25 000 ha), Tshiame (11 000 ha) en staat- en
privaatplase (44 000 ha) beslaan (Cole Consulting, 1997: 15).
73
Sensusopnames toon die volgende bevolkingsyfers VIr ou-Qwaqwa vanaf
1970 tot 1991: 25 334 (1970); 157 620 (1980); 213 020 (1985) en 342 886
in 1991. Die Buro vir Marknavorsing aan die Universiteit van Suid-Afrika
bereken die bevolking van ou Qwaqwa op 399 004 vir 1997 (Cole
Consulting, 1997: 11).
Bogenoemde telling impliseer 'n vermeerderingskoers 1 van 10.7% per jaar
vanaf 1970. In vergeleke met die gemiddelde groeikoers van 1.5% per jaar
VIr die provinsie, IS die vermeerderingskoers vir Qwaqwa dus
buitengewoon hoog. Benewens die natuurlike aanwas van die bevolking,
kan laasgenoemde ook toegeskryf word aan die konstante instroming van
mense na die gebied.
Volgens die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika was die gemiddelde
bevolkingsgroeikoers van die swart bevolking van Suid-Afrika 2.4% per
jaar vanaf 1991 tot 1996 teenoor die 2.02% vir Suid-Afrika in die geheel
(Sidiropoulos, 1997: 17). Laasgenoemde is besonder hoog indien dit met
die bevolkingsgroeikoers van die Verenigde State (0.8%), Duitsland
(minus 0.3%) en die wêreld (1.3%) vergelyk word (Sidiropoulos, 1997:
17). Bogenoemde syfers illustreer duidelik die hoë bevolkingsgroeikoers
van Suid-Afrika. Hierdie hoë bevolkingsgroeikoers, plaas geweldige druk
op dienste, infrastruktuur en die natuurlike hulpbronne van die land.
Swanepoel (1998: 107-108) vermeld dat die Suid-Afrikaanse bevolking tot
60 miljoen mense kan vermeerder teen die jaar 2010. Wat die landbou
betref, sal voedselproduksie met 50% moet vermeerder ten einde genoeg
1 Die formule vir die berekening van die gemiddelde jaarlikse bevolkingsgroeitempo is
die volgende: R = [~ - ~ x 100%
waar: R = gemiddelde jaarlikse groeikoers
Pt = bevo lking in laaste jaar
Po = bevolking in eerste jaar
= aantal jare tussen Pt en Po
74
voedsel aan 'n addisionele 23 miljoen mense te voor sren. Volgens
Swanepoel (1998) is die voorsiening van bestendige en genoegsame
watervoorrade alreeds 'n probleem en kan die landboubedryf as gevolg
van die wisselvallige en onbetroubare aard van reënvaloor die
somerreënvalstreke van Suid-Afrika, ernstige probleme ervaar wat
voedselvoorsiening in die toekoms aanbetref.
Die totale bevolking van die gebied wat in 1987 tot Qwaqwa toegevoeg is,
is in 1996 op 20 000 beraam (Cole Consulting, 1997: 4). Laasgenoemde
syfer sluit me die landelike bevolking van die gekonsolideerde
landbougrond (± 44 000 ha) en Qwaqwa Nasionale Park (± 25 000 ha) in
nie. Met die oorname van die vermelde konsolidasiegronde en die vertrek
van die vorige blanke grondeienaars, het 'n beduidende aantal van die
oorspronklike plaaswerkers op die gronde agtergebly. In die geval van
Qwaqwa Nasionale Park het 426 mense van 51 huishoudings op die
ingelyfde grond agtergebly (Cole Consulting, 1997: 4). Naberaming het
ongeveer 1 200 persone die gekonsolideerde landbougebied en die park in
1991 bewoon. Hieruit kan dus afgelei word dat ongeveer 800 mense die
gekonsolideerde landbougronde moes bewoon het.
3.6.2 Ouderdom
Ouderdomstruktuur is 'n belangrike indikator van bevolkingsgroei.
Volgens die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika was 42% van die
inwoners van Qwaqwa in 1995 in die 0-14 jaar-ouderdomsgroep. Drie-en-
vyftig persent (53%) was in die ekonomies aktiewe groep van 15-64 jaar.
Wat die blanke bevolking van Suid-Afrika betref, was slegs 21 % in die 0-
14 jaar-ouderdomsgroep en 68% in die 15-64 jaar groep (Sidiropoulous,
1997: 27). Die hoë persentasie jeugdiges in Qwaqwa (42%) illustreer nie
alleen die hoë afhanklikheidslas van die gebied nie, maar verskaf ook 'n
aanduiding van die hoë bevolkingsgroei wat verwag kan word.
75
Laasgenoemde plaas besondere druk op natuurlike hulpbronne en stel hoë
eise aan die ekonomie van die streek.
3.6.3 Onderwys
'n Onlangse studie deur Van Zyl (1998: 20) toon 'n sterk gemiddelde
onderwyspeil vir die inwoners van Qwaqwa. Persone met geen formele
onderwysopleiding nie, het vanaf 40% in 1980 tot 15% in 1998 gedaal.
Persone met slegs 'n laerskoolopleiding, het vanaf 45% tot 34% gedaal en
persone met 'n hoërskoolopleiding, het vanaf 14% tot 48% toegeneem.
Oor dieselfde tydperk het persone met tersiêre opleiding vanaf 1% tot 3%
toegeneem. Hierdie syfers vergelyk baie gunstig met die res van Suid-
Afrika en is gunstiger as die syfers vir die Vrystaat-provinsie in die
geheel (Urban-Econ, 1992: 47).
3.6.4 Ekonomiese deelname
'n Aansienlike persentasie van die Qwaqwa-bevolking is werkloos.
Volgens Cole Consulting (1997: 14) was 40% van die bevolking in 1995
volgens die uitgebreide defini si e ' sonder werk. Die syfer vir Suid-Afrika
vir 1995 volgens dieselfde definisie, was 29.3 % (Sidiropoulos, I 997:
359). Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika skat die persentasie
werkloses in Qwaqwa en die Vrystaat in 1994 op 47% en 24.4%
onderskeidelik (Development Bank of Southern Africa, 1998a). Die
skaarste aan werksgeleenthede In Qwaqwa word duidelik deur hierdie
syfers geïllustreer.
Wat huishoudelike inkomste aanbetref, is 36% van alle huishoudings in
die Vrystaat armlastig. In die Oos-Vrystaat verdien die gemiddelde
2 Werklose persone van ouderdom 15 jaar en ouer, beskikbaar vir werk en
werksoekend.
76
huishouding tot R450 per maand minder as die broodlyn van R850 per
maand; derhalwe word dié substreek as die armste in die provinsie beskou
(Agri-Eco, 1997: 4). Die bydrae van die landbou tot die bruto geografiese
produk van die Oos-Vrystaat was 27.2% in 1994 (Development Bank of
South Africa, 1998b: 2). Hierdie syfer illustreer die belangrikheid van
landbou in die streek en die potensiaal daarvan ten opsigte van
werkverskaffing en die algemene ekonomiese opheffing van die streek en
sy mense.
3.7 Landbou
3.7.1 Landbou-ontwikkeling sedert die vroeë tagtigerjare
'n Gesonde landboubedryf is vir enige land van die grootste belang. In die
eerste plek moet die landboubedryf gerig wees op die optimale produksie
van voedsel. Dit mag egter nooit ten koste van die bodem en die algemene
bewaring van die natuurlike hulpbronne plaasvind nie. As integrale deel
van die ekonomie is die landboubedryf ook 'n belangrike verdiener van
val uta, 'n belangrike werkverskaffer, 'n skepper van ondersteunende
bedrywe en help dit ook om buitelandse beleggers en toeriste na 'n land te
lok. Qwaqwa is geen uitsondering nie en met die verlening van
selfregering in 1971, is daadwerklik begin om die landboubedryf van die
streek te verbeter. In 1980 het die Instituut vir Sosiale en Ekonomiese
Navorsing aan die Universiteit van die Vrystaat die eerste van 'n reeks
navorsingsverslae omtrent Qwaqwa die lig laat sien.
Om gestalte te gee aan landbou-ontwikkeling in Qwaqwa, is die Qwaqwa
Landbou Maatskappy in 1975 gestig. Laasgenoemde is op 1 April 1986
met Agriqwa, 'n landboukorporasie, vervang (Agriqwa, 1988: 2-4).
Landbou-ontwikkeling is aan Agriqwa opgedra en vanaf 1989 tot 1994 is
114 opkomende boere 10 die voormalige tuisland gevestig. Die
77
ontwikkelingsfunksie van Agriqwa het die volgende
ontwikkelingstrategieë ten doel gehad (Agriqwa, 1989a : 4):
• Die vestiging van ekonomies selfstandige Qwaqwa-boere op
ontwikkelde plaaseenhede VIr die beoefening van primêre
landbouproduksie.
• Die stimulering van sekondêre landbouproduksie.
• Die stimulering van agro-nywerheidsontwikkeling.
• Die daarstelling van landboudienssentrums met die doelom boerdery-
ondernemings van boerderybenodigdhede te voorsien.
• Die ontwikkeling van demonstrasieboerderye VIr opleiding- en
voor ligtingsdoeleinde s.
• Die fasilitering en daarstelling van forums VIr
gemeenskapsontwikkeling.
• Die bedryf en ontwikkeling van 'n geïntegreerde bemarkingstelsel VIr
alle landbouprodukte.
• Die vestiging van 'n ekonomies lewensvatbare landbousektor.
Die oorkoepelende doelwit van Agriqwa was gemik op die daarstelling
van' n lewensvatbare boerdery-sektor met' n gevestigde boeregemeenskap
en die skepping van entrepreneurs moontlikhede en werksgeleenthede in
die landbou en aanverwante sektore. Wat 'n ekonomies, lewensvatbare
landbousektor betref, het die destydse Agriqwa die oogmerke en betekenis
daarvan as volg beskryf (Agriqwa, 1989a: 4-11):
• Die verhoging van die lewenstandaard van die mense van Qwaqwa.
• Die blootstelling van Qwaqwa-inwoners aan nuwe denkrigtings in die
landbou.
• Die ekonomiese en volhoubare benutting van die beperkte
landbouhulpbronne in Qwaqwa.
78
Benewens die vestiging van swart opkomende boere, IS verskeie
landbouprojekte ook tot stand gebring met die doelom markte en
werksgeleenthede te skep en om voedsel teen kompeterende pryse aan die
inwoners van Qwaqwa te verskaf. Landbouprojekte het ook gedien as
opleidingsentrums en het deur indiensneming opleiding verskaf aan
werknemers lil: bestuur, administrasie en aspekte rakende
entrepreneurskap. Die volgende was enkele van die vernaamste proj ekte
wat om die genoemde redes gevestig is (Agriqwa, 1989a: 7-11):
a) Intensiewe landbouprojekte
Intensiewe landbouproj ekte het die volgende produksievertakkinge
ingesluit:
• 'n Eierproduksie-eenheid met 30 000 lêhenne.
• 'n Melkery met 200 melkkoeie en 'n produksie van 3 000 liter melk per
dag. Hierdie melkery het onder die bestuur van 'n swart
projekbestuurder gestaan.
• 'n Braaikuiken-eenheid met 'n produksie van 2 800 braaikuikens per
week.
• Die forelboerdery lil die Swartwaterdam, wat die grootste produksie-
eenheid van forelle in Suid-Afrika was. Sowat 40 ton vis is jaarliks vir
plaaslike en nasionale verbruik geproduseer.
• Varkprojekte. Drie produksie-eenhede met 'n jaarlikse produksie van
10 000 varke, is in bedryf gestel. Twee van die produksie-eenhede is
deur swart bestuurders bedryf.
• Organiese misaanleg. Hierdie aanleg is opger ï g met die doelom
goedkoper en omgewingsvriendelike bemesting aan swart opkomende
boere te voorsien.
• Aspersie-projek. Ideale verbouingstoestande en die arbeidsintensiewe
aard van aspersie-boerdery was van die belangrikste redes vir die
vestiging van die projek.
79
Al hierdie projekte sou eers op 'n winsgewende grondslag gevestig word,
met die doelom dit later vir eie gewin aan swart ondernemers oor te dra.
Benewens laasgenoemde oogmerk, het bogenoemde proj ekte dit ook ten
doel gehad om 'n stabiele mark vir opkomende boere en bestendige
voedselvoorrade vir plaaslike verbruikers, daar te stel (Agriqwa, 1989b:
20). Ernstige finansiële probleme en begrotingstekorte wat sedert 1994
deur die Vrystaatse Departement van Landbou ondervind is, het die
departement egter gedwing om die projekte op te skort. Met die
uitsondering van die braaikuiken-eenheid, die eierproduksie-eenheid en
die varkboerdery wat aan swart ondernemers verkoop is, kon geen kopers
VIr die oorblywende proj ekte gevind word nie. As gevolg van die
voortydige beëindiging van die projekte, het die projekte self sowel as die
kundigheid daaraan, vir die gebied verlore gegaan.
b) Ekstensiewe landbouproduksie
Primêre landbouproduksie was die vertrekpunt om 'n stabiele, ekonomiese
en lewensvatbare landbousektor tot stand te bring. Dit moes ook dien as
die basis waaruit sekondêre en tersiêre ekonomiese groei kon voortspruit.
Die volgende eenhede was teen 1989 reeds gevestig:
• Saaihoek, 'n gemengde boerdery-eenheid van 1 005 hektaar, IS
ontwikkel met die doe I om opkomende swart boere op 'n latere tydstip
op die plaas te vestig.
• Beulah. Hierdie boerdery-eenheid van 1 864 hektaar, waarvan 1 494
hektaar weiding is, is as 'n sogenaamde groepsboerdery aan 12
Qwaqwa-boere toegeken. Insetkoste en inkomste ten opsigte van
akkerbou produksie is gelykop tussen die groep verdeel en elke boer
het sy eie vee op die gemeenskaplike wei veld aangehou vir sy eie
rekening.
80
• Angorabok-boerdery en ramteelstasie. Aangesien angorabokke gewild
is onder die tradisionele swart boere in Qwaqwa, is 'n geskikte gebied
aangrensend tot die bergplato in die ooste vir daardie doel beplan. Die
ramteelstasie is gevestig met die doelom suiwer en aangepaste ramme
aan plaaslike boere te lewer en om te dien as 'n navorsings-,
voorligtings- en opleidingsentrum aan plaaslike Qwaqwa-boere.
• Diyatalawa, Rietlaagte en Weltevrede kernboerderye. Kernboerderye IS
ingestel met die doelom swart boere te ondersteun en van hulp te wees
deur die demonstrasie en voorligting van boerdery-praktyke. Die
funksies van kernboerderye was volgens Agriqwa (1989a: 7) die
volgende:
>- Die demonstrasie van erkende en suksesvolle produksiepraktyke en
sisteme ter ondersteuning van landbouvoorligting aan opkomende
boere.
>- Die inskakeling van nuwe of alternatiewe produksietegnieke sodat
boerdery-programme kan tred hou met die nuutste ontwikkelinge op
landbougebied.
>- Die daarstelling van toepaslike, rrururnum koste
produksieprogramme met voldoende winspotensiaal VIr die
omgewing.
c) Boerdery-eenhede vir opkomende boere
~et hierdie projek IS 160 boerdery-eenhede op die 1984-
konsolidasiegronde geïdentifiseer. Hierdie eenhede is vanaf 1989, In VIer
fases aan opkomende Qwaqwa-boere beskikbaar gestel (Agriqwa, 1989b:
3). Plase is deur Agriqwa beplan en van die nodige infrastruktuur
voorsien, ten einde boere in staat te stelom' n selfstandige en ekonomiese
bestaan uit landbou te maak. Boere is voorts ondersteun deur Agriqwa-
vakkundiges en voorligtingsbeamptes en is van 'n verskeidenheid
81
landboukundige dienste voorsien, waaronder finansiering, administrasie,
boerderybenodigdhede, bemarkingsdienste, opleiding, voorligting,
beplanning en bestuursleiding. Gesinne op plase IS ook met
gemeenskapsaksies ondersteun. Die vestiging van opkomende boere was
inderdaad die kern van die ontwikkelingsopdrag van die eertydse
Agriqwa. Die volgende riglyne is by die beplanning van boerdery-eenhede
gevolg (Agriqwa, 1989a):
• As vertrekpunt is die landbou-potensiaal en die mees gepaste boerdery-
tipe van elke eenheid bepaal.
• Op sterkte van hierdie inligting IS ekonomies lewensvatbare eenhede
geïdentifiseer.
• Met inagneming van hierdie inligting en die fisiese aard van die
eenhede, is eenhede beplan met die doelom optimale akkerbou- of
veeteelt-moontlikhede te bied.
• Laasgenoemde is opgevolg met die voorsrerung van 'n gepaste
infrastruktuur.
• Geïdentifiseerde boere wat volgens 'n streng wetenskaplike
keuringsproses aangewys is, is daarna ooreenkomstig hul boerdery-
voorkeure, bepaalde eenhede toegewys en daarop gevestig.
d) Agro-nywerhede
Agro-nywerhede IS geskep met die doelom die volgende funksies te
verrrg:
• Om Agriqwa-boerderyprojekte en opkomende boere van landbou
kommoditeite en dienste te voorsien.
• Om werksgeleenthede te skep en te verskaf aan die plaaslike
bevolking.
82
• Om plaaslike persone die geleentheid te bied om self die sakewêreld te
betree deur die privatisering van gevestigde agro-nywerhede. Op
hierdie manier sou Agriqwa 'n belangrike fasiliterende rol speel in die
bemagtiging van die plaaslike bevolking.
Die volgende agro-nywerhede is gestig:
• Voermengeenheid. Met die uitbreiding van intensiewe boerdery-
projekte, waaronder die varkboerdery, melkery, braaikuikens en
lêhenne, het die behoefte aan 'n eie voermengeenheid ontstaan.
• Bemarkingsafdeling. Hierdie afdeling was verantwoordelik VIr die
verwerking, verpakking, vervoer en verkope van hoenders, eiers en
plaaslik geproduseerde forelle. 'n Hoenderslagpale, met 'n daaglikse
deurset van 500 hoenders, is as 'n onderafdeling van die bemarkingstak
bedryf.
• Aspersiepakhuis. Hierdie pakhuis is opgerig met die doelom aspersies
vir inmaak- en uitvoerdoeleindes te was, te gradeer en te verpak vir
versending na nasionale en internasionale markte. Hierdie projek het
gedurende die oesseisoen werk verskaf aan 370 mense.
• Maluti Maize Products (Pty) Limited. Hierdie meule IS gestig met die
doelom 'n afsetpunt vir plaaslike graan te skep en om boere en
plaaslike inwoners van verwerkte landbouprodukte te voorsien.
• Maluti Dairy Products (Pty) Limited. Soos in die geval van Maluti
Maize Products, was hierdie nywerheid 'n belangrike afsetpunt en
bemarkingskanaai vir plaaslike boere.
e) Diens- en voorligtingsentrums
• Landbouvoorligting was 'n uiters belangrike vertakking van die
verskeidenheid dienste wat aan opkomende boere in die Agriqwa
bedieningsgebied gelewer is. Ook die bydraes van Hanson et al.
83
(1995), Saunderson (1995), Mather (1996), Free State Rural Strategy
Unit (1997) en Nell (1998) wys op die belangrikheid van landbou-
voorligting vir boere. Voorligtingsdienste aan opkomende boere in
Qwaqwa het die volgende ingesluit (Agriqwa, 1989a: 7-11):
~ Hulp aan boere met die beplanning en opstel van sakeplanne.
~ Administratiewe hulp.
~ Hulp met finansiële beplanning, aansoek vir finansiële
ondersteuning en finansiële hulp by wyse van produksielenings.
~ Opleidingskursusse sowel as ter plaatse opleiding.
~ Praktiese demonstrasies op kernboerdery-eenhede.
~ Tegniese advies.
~ Nasorgdienste.
• Dienssentrums. Hierdie sentrums is opgerig met die doelom boere van
hulp te wees met die voorsrern ng van produksiemiddele, waaronder
saad, kunsmis en plaagdoders, asook meganisasie- en
bemarkingsdienste. In die geval van meganisasiedienste het Agriqwa
werktuie teen' n minimale huur aan boere met' n tekort aan implemente
voorsien. Laasgenoemde maatreël was veral belangrik om boere tydens
plant- en oestyd in staat te stelom hul bedrywighede doeltreffend en
betyds af te handel.
f) Gemeenskapsontwikkeling
Die verbetering van die lewensomstandighede van die landelike bevolking
was 'n belangrike prioriteit. Selfhelp en gemeenskapsbetrokkenheid was
belangrike elemente van die ontwikkelingsprogram. Op hierdie wyse is
verseker dat die gemeenskap volgens hul potensiaal en eiesoortige
behoeftes ontwikkel sou word. Hierdie benadering stem ooreen met die
Sosiale Stelselbenadering van Kleynhans (1991: 2-3) ten opsigte van die
84
rol van plaaslike gemeenskappe by ontwikkelingsbeplanning, deurdat daar
swaar gesteun word op bydraes vanaf grondvlak. Die volgende
ontwikkelingsprojekte is van stapel gestuur:
• Opvoedkundig. Formele en informele onderwys is aan volwassenes
aangebied met die doelom die peil van geletterdheid in die landelike
gebiede te verbeter. Hierdeur is ook die bestuursvernuf van opkomende
boere verbeter, asook hul selfbeeld en is 'n positiewe gesindheid onder
landelike inwoners geskep.
• Gesondheid. Wat hierdie aspek betref, IS veral klem gelê op
persoonlike- en omgewingsgesondheid. Mobiele klinieke het plase
gereeld besoek en gesinne is ook opgelei in basiese gesondheidsorg.
• Behuising en gemeenskapsentrums. Plase wat vir opkomende boere
geïdentifiseer is, is benewens die normale boerdery-infrastruktuur, ook
van behuising vir boere en plaaswerkers voorsien. Op die plase Beulah,
Rietlaagte, Diyatalawa en Weltevrede is gemeenskapsentrums opgeng
vir gebruik deur die plaaslike inwoners.
• Leierskapontwikkeling. Gemeenskapkomitees is gestig met die doelom
leiers te identifiseer en te ontwikkel. Die taak van gemeenskapsleiers
het onder andere die aanvaarding van verantwoordelikheid VIr
gemeenskapsontwikkeling en die gesonde funksionering van
gemeenskapsake en plaaslike besture behels.
• Sosiale- en kultuursake. Dit was die verantwoordelikheid van die
gemeenskapkomitees en verskeie sport- en kultuurdae is gereël om aan
die sosiale behoeftes van die gemeenskap te voldoen.
• Ekonomies. Gemeenskapstuine, naaldwerk, die vervaardiging van
huishoudelike artikels en die verwerking van plaasprodukte met die
oog op waardetoevoeging, is sterk aangemoedig en ondersteun.
85
3.7.2 Landbou-ontwikkeling sedert 1994
Sedert 1989 het die destydse Agriqwa in alle erns met die ontwikkeling en
vestiging van opkomende boere in die eertydse tuisland begin. Die
omvattende subsidiëring van ontwikkelingsprojekte van hierdie aard en
omvang IS 'n voldwonge feit, derhal we was die subsidiëring van die
meerderheid Agriqwa-projekte geen uitsondering me. Afgesien van
hierdie hulp, het die meerderheid van die projekte belowend ontwikkel en
aansienlike bedryfswinste getoon (Agriqwa, 1989b: 3-4). Volgens alle
aanduidings was die vestigingskema suksesvol en tot voordeel van die
sub-streek en sy inwoners.
Na die algemene verkiesing van 1994 IS staatsubsidies aan
landbouproj ekte In Qwaqwa drasties ingekort (Hoofstuk 1). Die
aangewese oplossing vir die nuutgestigde Agri-Eco was geleë in die
spoedige privatisering van die landbou-projekte wat deur die eertydse
Agriqwa ontwikkel is. As gevolg van die dringendheid en tempo waarteen
die vervreemding van proj ekte moes plaasvind, kon geskikte entrepreneurs
nie betyds gevind word nie, en verskeie van die eertydse proj ekte het tot
niet gegaan.
3.7.3 Akkerbou
Die geografiese ligging van Qwaqwa in die noordoostelike hoek van die
Vrystaat, 'n gebied bekend vir sy hoë potensiaal gronde en gemiddelde
jaarlike reënval van ongeveer 700 mm per jaar, maak die gebied uiters
geskik vir verskillende vorme van gemengde boerdery. Mielies en koring
is van die belangrikste gewasse, terwyl aangeplante weidings ingeskakel
word op lae-potensiaalgronde om veevertakkings te ondersteun.
86
3.7.4 Veeboerdery
Veeboerdery in die ondersoekgebied behels hoofsaaklik die produksie van
beesvleis, melk, skaapvleis en wol. Oorbeweiding blyegter 'n ernstige
probleem In Qwaqwa (Cole Consulting, 1997: 4). Volgens Cole
Consulting (1997) was die veebelading in Qwaqwa in 1995, 2.3 KVE/ha.
Die maksimum drakrag van die Harrismith/Bethlehem gebied word op 1.5
KVE/ha bereken (Vrey en Smith, 1980: 39). As gevolg van koue
klimaatstoestande en beperkte materiaalproduksie, word die maksimum
drakrag vir Qwaqwa op 1.2 KVE/ha geraam. Uit voorafgaande is dit
duidelik dat die aanbevole drakrag in Qwaqwa met tot 90 % oorskry word.
Vanweë die sterk kulturele waarde wat aan veekuddes en veral beeste
geheg word, blyoorbeweiding selfs onder die gevestigde opkomende
boere 'n probleem. De Villiers (1998: 21) wys ook op ernstige
oorbeweiding in Thaba Nchu, 'n destydse tuisland in die Vrystaat, en
vermeld dat 80% van die gebied aansienlike tekens van veldagteruitgang
toon. In Qwaqwa is gevalle van veebeladings van 2.5 KVE/ha op enkele
plase teëgekom. Ten einde die voorgeskrewe drakrag van 1.2 KVE/ha te
handhaaf, sal algemene persepsies ten opsigte van die kulturele waarde,
die ekonomiese waarde en die algemene voordele van vee, asook die
kapasiteit van die natuurlike hulpbronne in die streek, deeglik ondersoek
moet word.
3.8 Samevattende opmerkings
3.8.1 As gevolg van 'n kombinasie van gunstige faktore, waaronder
klimaat en grondsoorte, beskik die noordelike gedeeltes van
Qwaqwa oor 'n besondere hoë landboupotensiaal. Die volgende
statistiek illustreer die landboupotensiaal van die streek:
87
• Die Oos-Vrystaat se bydrae tot die bruto geografiese landbouproduk
van die Vrystaat was 37.7% in 1994 (Development Bank of
Southern Africa, 1998b: 2).
• In 1994 was die landbousektor, naas die dienstesektor, die tweede
grootste indiensnemer in die Vrystaat. Landbou het 133 097 mense
in diens gehad teenoor die 191 344 van die dienstesektor. In
dieselfde jaar was 21 % van alle werkers in die Vrystaat in diens van
die landbou, teenoor 16.5% in diens van mynbou en 30% in die
dienstesektor. Wat die landbou alleen aanbetref, was 34% van alle
plaaswerkers III die Vrystaat III die Oos-Vrystaat III diens
(Development Bank of Southern Africa, 1998c).
3.8.2 Bevolkingsdruk en die oorbenutting van natuurlike hulpbronne blyk
'n ernstige probleem in Qwaqwa te wees.
3.8.3 Met die herstrukturering van Agriqwa en die vervanging daarvan
deur Agri-Eco, het belangrike landbou-ondersteuningsfunksies aan
opkomende boere verlore gegaan. Die afskaling van Agri-Eco as
gevolg van finansiële oorwegings, het die vestigingsprojek nadelig
getref en opkomende boere in 'n onbenydenswaardige posisie,
sonder hulp en leiding, gelaat.
88
HOOFSTUK 4
MENSLIKE HULPBRONBESTUUR ONDER OPKOMENDE BOERE
IN DIE QWAQWA-STREEK
4.1 Inleiding
Volgens Gerber et al. (1995: 47) sal 'n onderneming wat tasbare uitsette
ten koste van die menslike element nastreef, slegs op die korttermyn
suksesvol wees, aangesien menslike hulpbronne 111 die moderne
onderneming nie uitbuiting duld nie. Hiermee word die belangrikheid van
menslike hulpbronbestuur duidelik geïllustreer. Teen hierdie agtergrond
en met inagneming van die voorges,telde funksionele ondersoekmetode, sal
vervolgens gelet word op menslike hulpbronbestuur as onderdeel van die
multi-dimensionele funksionele raamwerk. Die interaktiewe verwantskap
tussen die mens met' n bepaalde agtergrond en sy natuurlike omgewing, is
van uiterste belang 111 die. ontleding van die opkomende boer as
hulpbronbestuurder. In ooreenstemming met die voorgestelde
navorsingsmetode sal menslike hulpbronbestuur ook teen die agtergrond
van volhoubare landboumetodes geëvalueer word.
4.2 Ouderdomstruktuur
Alle mense beweeg deur verskillende fases na gelang van die lewens- en
loopbaanfases wat hulle bereik. In terme van lewensbehoeftes beweeg die
mens vanaf geboorte tot en met adolessensie deur verskeie fases waar
veiligheid, sekuriteit en fisiologiese aspekte van oorheersende belang is.
Laasgenoemde word stelselmatig vervang deur aspekte rakende prestasie,
respek en selfverwesenliking. Vanaf ouderdom 45 kan respek en
selfverwesenliking as die vernaamste lewensbehoeftes uitgesonder word
(Gerber et al., 1995: 172). Wat loopbaanfases aanbetref, word dieselfde
89
tendens aangetref. Vanaf hul vroeë twintigerjare is die meerderheid mense
aktief besig om hulself in 'n bepaalde loopbaan te vestig; hierdie fase
word opgevolg deur prestasie, bevordering, instandhouding en aftrede. Dit
word algemeen aanvaar (Gerber et al., 1995: 172) dat die meerderheid
mense vanaf ouderdom 45 in die instandhoudingsfase verkeer. Hiermee
word bedoel dat sodanige persone alreeds goed gevestig is in 'n bepaalde
beroep en die resultate en satisfaksie van 'n toegewyde en suksesvolle
beroepsloopbaan kan toon. Die lewens- en loopbaanfases van opkomende
boere sal vervolgens teen hierdie agtergrond bestudeer word, ten einde 'n
duidelike beeld van huidige ouderdomstruktuur teenoor huidige
loopbaanfase daar te stel. Swanepoel (1998: 74) vermeld dat
werkverrigting stelselmatig afneem met die ouderdom en dat dit veral 'n
rol speel in beroepe waar fisiese werk van 'n veeleisend aard is en 'n
sekere mate van liggaamlike fiksheid vereis word. Die blootstelling aan
die natuur en uiterste klimaattipes, asook besondere lang ure, plaas
boerderyongetwyfeld in laasgenoemde kategorie.
Ouderdomstruktuur van
opkomende boere
e 50
8 40
.Q .< 30 jaar
'u<IJ; 30
ëca
030 tot 39 jaar •
20 040 tot 49 jaar •
<IJ
f 10 050 tot 59 jaar
<IJ
D.. 0> 59 jaar
Ouderdomsgroepe
Figuur 4.1 Ouderdomstruktuur van opkomende boere In studiegebied,
1997.
90
In Figuur 1, waar n = 60, toon die inligting bekom uit die studie dat 53%
(33% plus 20%) van die opkomende boere in Qwaqwa ouer as 50 jaar is.
Die gemiddelde ouderdom is 52 j aar en die grootste ouderdomsgroep is
van 40 tot 49 jaar. Slegs 4% van die boere is jonger as 39 jaar. Volgens
hierdie inligting was die gemiddelde ouderdom van die meerderheid boere
ongeveer 46 jaar, ten tye van die aanvang van die projek in 1989. Teen
hierdie agtergrond en die uiteensetting deur Gerber et al. (1995: 172)
omtrent bestuurs- en menslike hulpbronpersepsies, verdien die volgende
inligting aangaande menslike hulpbronbestuur vermeld te word:
• Oor die algemeen is persone in hul veertigs en vroeë vyftigs hoogs
ervare en in baie gevalle in bestuursposte.
• Die meerderheid persone lil hierdie ouderdomskategorie IS
finansieelonafhanklik en beskik oor aansienlike bates.
• Persone lil hierdie ouderdomsgroep IS gevestig en verander
normaal weg nie van werk nie.
Bostaande verskil aansienlik van die pOSISIe van opkomende boere lil
dieselfde ouderdomsgroep:
• Al die boere in die studiegroep het 'n nuwe onderneming begin. Met
die aanvang van hierdie ondernemings, was die gemiddelde
ouderdom van die boere ongeveer 46 jaar.
• Geeneen van die boere het oor enige noemenswaardige finansiële
bronne beskik ten tye van hul vestiging as beginnerboere nie.
Behalwe VIr 'n ger mg e mate van boerdery-ondervinding as
plaasarbeiders, het die meerderheid ook oor geen formele landbou-
opleiding aan 'n erkende tersiêre inrigting beskik nie (Agriqwa,
1988: 2-4).
91
Teen hierdie agtergrond vind die meerderheid boere dit moeilik om aan te
pas by 'n werksomgewing met nuwe en onbekende uitdagings. Die feit dat
'n nuwe onderneming op 'n relatiewe hoë ouderdom sonder ern ge
ondervinding van finansiële - en algemene plaasbestuur aangepak moes
word, was uiteraard frusterend vir die meerderheid boere. Persone van
hierdie ouderdom vind dit moeilik om nuwe tegnieke baas te raak en om
by nuwe omstandighede aan te pas. In 'n bylaag tot Die Volksblad (Die
Volksblad, 18.08.98) vermeld die Bestuurskool vir Omgewingstudies aan
die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, dat 60% van die studente
verbonde aan die skool in die ouderdomsgroep 30 tot 40 val. Hierdie
statistiek bevestig die feit dat die meerderheid leerders oor die algemeen
van 'n Jonger ouderdomsgroep IS en gevolglik blyk die hoë
ouderdomsprofiel van boere 111 die studiegebied 'n moontlike
tekortkoming te wees met betrekking tot opleiding en veral die
bemeestering van nuwe tegnieke.
Banke en boerdery-instellings is bereid om finansiële steun te verleen aan
intrepreneurs met groeiende bates en 'n geskiedenis van gesonde
finansiële - en bedryfsbestuur. Beginnerboere van 'n gevorderde leeftyd
sonder laasgenoemde besigheidsgeskiedenis vind dit moeilik, indien nie
onmoontlik, om geldelike bystand te bekom.
4.3 Onderwyspeil en beroepsondervinding
In 1995 het 7.1% van die Suid-Afrikaanse bevolking bo die ouderdom van
20 oor geen formele onderwysopleiding beskik nie. Ongeveer 38% het oor
'n graad 7-sertifikaat beskik en 19.5% oor 'n graad 11.: en 12-sertifikaat.
Ongeveer 2 miljoen mense, oftewel 5% van die bevolking, het oor 'n
tersiêre kwal i fikasie beskik (S idiro poulo s, 1997: 151) . Gerber eta I.
(1995: 475) maak die stelling dat bekwame en gemoti veerde werknemers
een van die grootste bates van 'n onderneming is en wys ook daarop dat
doeltreffende opleiding noodsaaklik IS om werknemers bepaalde
92
bekwaamheidsvlakke te laat bereik. Daarom is opleiding en ontwikkeling
volgens Gerber et al. ook die verantwoordelikheid van die werkgewer.
Vanweë die unieke aard van die Suid-Afrikaanse arbeidsmark en die
ernstige tekorte aan geskoolde werkers, is dit volgens Gerber et al.
noodsaaklik dat opleidingsmoontlikhede ten volle benut moet word om
bogenoemde probleme die hoof te bied. Keeton (1987: 149) verwys ook na
die belangrikheid van onderwys en opleiding en vermeld dat die sukses
van enige ontwikkelingsproj ek grootliks afhanklik IS van die
bekwaamheid van die deelnemers. Kundigheid gee aanleiding tot
indiensneming, hoër produktiwiteit, verbeterde inkomste en groter
werkstevredenheid, aldus Keeton. Sidiropoulos (1997: 376) wys ook
daarop dat die landboubedryf van uiterste belang is vir die ekonomiese
ontwikkeling van Suid-Afrika. Volgens Sidiropoulos bestaan daar egter 'n
ernstige tekort aan opgeleide persone in die landbousektor. Sidiropoulos
is voorts van mening dat gegradueerdes in die landbou-sektor met 85% per
jaar vermeerder sal moet word, ten einde die bedryf in staat te stelom sy
regmatige ontwikkelingsbydrae te lewer. Teen bostaande agtergrond word
vervolgens gelet na die stand van opleiding van opkomende boere.
Volgens Tabel 4.1 is 51 % van die opkomende boere in die studiegebied in
besit van 'n laerskool-opleiding (graad 7) teenoor 38% vir die land in die
geheel. Op senior-sekondêre vlak beskik slegs 10% van die opkomende
boere oor' n graad 11- en 12-sertifikaat, teenoor' n nasionale gemiddelde
van 19.5%. Volgens die normale onderwysprofiel (Sidiropoulos, 1997:
151) is meer mense in besit van 'n graad 12-sertifikaat as 'n graad 7- of
8-sertifikaat. In die geval van opkomende boere is die teenoorgestelde die
geval (Tabel 4.1) en dui op 'n ontwikkelende onderwyspeilonder
opkomende boere. Geeneen beskik oor enige tersiêre opleiding of 'n
diploma of graad in die landbou nie. Teen hierdie agtergrond ontstaan die
vraag of die gebrekkige bestuurs - en administratiewe praktyke wat deur
die ondersoek blootgelê is, aan die vermelde ontwikkelende onderwyspeil
93
toegeskryf kan word. Die belangrikheid van onderwys en opleiding word
deur die Presidensiële Kommissie belas met Arbeidswetgewing
beklemtoon III 'n verklaring waarin ondergemiddelde produktiwiteit
toegeskryf word aan ontoereikende onderwys en opleiding (Sidiropoulos,
1997: 373). Volgens arbeidskenners is goed opgeleide mannekrag die
dryfkrag agter ekonomiese ontwikkeling en sal Suid-Afrika 'n
daadwerklike poging moet aanwend om in die vraag na opgeleide werkers
te voorsien indien dit hoop om enige ekonomiese suksesse na te streef
(Sidiropoulos, 1997: 376).
Tabel 4.1 Opvoedkundige status van opkomende boere in die studiegebied,
1997.
KW ALIFIKASIE FREKWENSIE .%. KUM. %
Geen opleiding 1 2 2
Laerskool 31 51 53
Graad 8 - 10 22 37 90
Graad 11 - 12 6 10 100
Diploma (landbou) 0 0 100
Graad (landbou) 0 0 100
Die algemene uitgangspunt dat onderwys 'n sogenaamde maatskaplike
uitgawe is, wat kapitaalgroei en beleggingsfondse beperk en waarvoor
geen opbrengs getoon kan word nie, is volgens Schultz (1990: 287) 'n
ernstige denkfout. Investering in onderwys en opleiding is volgens
Schultz 'n belangrike ekonomiese belegging. Ter illustrasie vermeld
Schultz (1990: 288) dat die kapitale opbrengskoers van 'n landbou-projek
in Indië tot 40% verhoog het in 'n gebied waar onderwys en
opleidingsprogramme in werking gestel is. Die belangrikheid van
onderwys en opleiding kan nie oorskat word nie. Alfred Marshall
(Schultz, 1990: 288) merk tereg op: "knowledge is the most powerful
engine of production; it enables us to subdue nature and satisfy our
wants ".
94
Tabel 4.2 Beroepsopleiding en boerdery-ondervinding onder opkomende
boere in die studiegebied, 1997.
KATEGORIE FREKWENSIE %
Geen opleiding in landbou 5 8
Agriqwa kursusse 51 85
Vorige boerderyondervinding 20 33
Tabel 4.2 dui aan dat 85% van die boere indiensopleiding aan die eertydse
Agriqwa ondergaan het en dat 33% oor vorige boerdery-ondervinding
beskik. Dit dien ook vermeld te word dat alle gevestigde opkomende boere
streng keuringstoetse ondergaan het en dat verskeie geselekteerde
boerdery-kursusse aan die suksesvolle kandidate aangebied is (Agriqwa,
1988: 2-4). Die vermelde kursusse is in ooreenstemming met die
vernaamste boerdery-aktiwiteite en die belangstelling van die kandidate
aangebied. Die feit dat 85% van die boere indiensopleiding ontvang het, is
'n aanduiding van die verbondenheid van Agriqwa en die boere tot die
suksesvolle implementering van die vestigingskema. Die belangrikheid
van indiensopleiding word ook deur Swanepoel (1998: 491) beklemtoon.
Indiensopleiding is volgens Swanepoel bevorderlik vir die optimale
verwerwm g van kennis. Daarbenewens bied dit ook vak- en praktiese
inhoud wat relevant is tot die werksituasie en verskaf dit 'n hoë mate van
tevredenheid wat weer bydra tot die vinnige inskakeling van werknemers
in hul werksomgewing.
In Figuur 4.2, waar n = 60, word aangedui dat 65% van die boere minder
as 6 j aar ondervinding as selfstandige boere het. Hierdie gebrek aan
ondervinding, asook die feit dat die meerderheid boere op 'n betreklike
laat ouderdom selfstandig begin boer het (Figuur 4.1), dra by tot die
bestuursprobleme waarmee opkomende boere te doen het. Die feit dat 33%
(Tabel 4.2) van die boere 'n mate van boerdery-ondervinding opgedoen
95
het as plaasarbeiders of as vonge Agriqwa-werknemers, verlig die
probleem geredelik. Die probleem kom egter nog steeds sterk te voorskyn
en veral met betrekking tot besluitnemingsprosesse.
Jare as onafhanklike boer
35
C~l) 30
Cl)
o 25 01 tot 2jaar.c 03 tot 4jaar
Cl) 20
fn 05 tot 6 jaar
.cf!: 15 07 tot 8jaar
Cl)
~ 10 119 tot 10 jaar
Cl)
a.. 5
O~~--~--~L---~--
Boerdery-ondervinding (jare)
Figuur 4.2 Aantal jare as onafhanklike boer, 1997.
4.4 Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge
Volgens Marx et al. (1992: 358) is menslike hulpbronne een van die
belangrikste bates en produksiefaktore van die onderneming. Marx et al.
(1992) vermeld dat menslike hulpbronne besonder vinnig reageer op
prikkels en dat die uitkoms daarvan nie met volkome sekerheid voorspel
kan word nie. Die onvoorspelbaarheid van laasgenoemde is volgens Marx
et al. (1992) geleë in die uniekheid van die mens en noodsaak daarom
effektiewe mannekragbestuur as 'n vereiste in die onderneming.
Aangesien menslike hulpbronne in Suid-Afrika mank gaan aan geskoolde
en professionele mensekrag en die land gekenmerk word deur 'n
96
wanverhouding tussen geskoolde en ongeskoolde arbeid, asook lae
produktiwiteit, kan die doeltreffende bestuur en benutting van die
menslike hulpbron me oorbeklemtoon word nie. Volgens die Suid-
Afrikaanse Instituut VIr Ambagsmanne (Sidiropoulos, 1997: 376)
ondervind Suid-Afrika 'n ernstige tekort aan opgeleide vakmanne.
Volgens die Instituut het die aantal vakleerlinge in opleiding vanaf 33 000
in 1975 tot minder as 5 000 in 1995 gedaal. Wat Suid-Afrika se
bestuurskomponent betref, berig die Black Management Forum (BMF) dat
die tekort aan bestuurders op alle bestuursvlakke tussen 300 000 en 400
000 beloop (Sidiropoulos, 1997: 377). Teen bostaande agtergrond word
vervolgens ondersoek ingestel na die stand van arbeidsverhoudinge op
plase in die studiegebied.
4.4.1 Werkgewer/Werknemer-verhoudinge
Goeie arbeidsverhoudinge IS 'n belangrike voorvereiste VIr ekonomiese
greer. Sidiropoulos (1997: 373) vermeld dat die kommissie belas met die
regulering van die Suid-Afrikaanse arbeidsmark, bevind het dat
vyandigheid tussen die bestuur en die werkerskorps een van die
vernaamste redes is vir die lae vlak van produktiwiteit in Suid-Afrika.
Swanepoel (1998: 340) ondersteun hierdie standpunt en beskou dit as die
taak van die bestuur om 'n werksomgewing te skep wat bevorderlik is vir
die bereiking van gemeenskaplike doel wi tte soos daargestel deur die
bestuur en werknemers.
Volgens Du Toit (1995: 415) moet arbeidsverhoudinge gesien word as een
van die funksies van 'n industriële gemeenskap. Du Toit wys daarop dat
interpersoonlike verhoudinge ontwikkel tussen die bestuur en die
ondergeskiktes in die onderneming en dat die hantering van verhoudinge
binne die onderneming, noodwendig die doelwitte van die onderneming
sal beïnvloed. Arbeidsverhoudinge beklemtoon die betrokkenheid van
97
mense III die werkplek, hul wisselwerking, verhoudinge en samewerking
of konflik voortspruitend uit die werksituasie. Ter wille van gesonde
arbeidsverhoudinge, is dit belangrik dat die bestuur en werker mekaar se
behoeftes en oogmerke sal erken en dat albei ook sekere menslike en
wetlike regte ter bevrediging van daardie behoeftes en die bereiking van
bepaalde oogmerke, in plek sal hê (Du Toit, 1995: 416).
Die perseptuele verhouding tussen werkgewers en werknemers op plase in
die studiegebied, volgens die oordeel van die werkgewers, word in Tabel
4.3 weerspieël.
Tabel 4.3 Werkgewer/Werknemer-verhoudinge op plase in die studie-
gebied, volgens die oordeel van opkomende boere, 1997.
VERHOUDING FREKWENSIE %
Goed 26 43
Problematies 29 49
Nie seker nie 5 8
Die meerderheid van die opkomende boere (49%) IS van memng dat
werkgewer/werknemer-verhoudinge nie na wense is nie. In Figuur 4.3,
waar n = 60, word die vernaamste faktore wat volgens opkomende boere
tot die onbevredigende verhouding tussen werkgewer en werknemer bydra,
weerspieël.
98
Onbevredigende arbeidsverhoudinge: bydraende
faktore
60
G..I. 50
GI
.0.c 40
GI oafwesigheid
'iii
. 30 Ddiefstale1!
GI
I.I.I. 20 Donbetrokkenheid
aG..I. 10 Ddrankmisbruik
0
Faktore
Figuur 4.3 Faktore wat volgens opkomende boere in die studiegebied
bydra tot onbevredigende arbeidsverhoudinge, 1997.
Die feit dat 'n aansienlik persentasie (40%) van die boere ook nie tevrede
is met die kwaliteit van werk wat deur plaaswerkers verrig word nie, dra
by tot ongelukkige werksomstandighede. Ten einde 'n beter begrip van
bostaande reaksie te vorm, is opkomende boere om hulopinie ten opsigte
van die standaard van opleiding van hul plaaswerkers gevra.
Tabel 4.4 Persepsies onder opkomende boere in die studiegebied omtrent
die kwaliteit van opleiding van plaaswerkers, 1997.
KW ALITElT VAN OPLEIDING FREKWENSIE %
Goed 23 38
Swak 34 57
Nie seker nie 3 5
99
Volgens Tabel 4.4 is 57% van die boere van merurig dat hul plaaswerkers
swak opgelei is. Die volgende tekortkominge ten opsigte van die opleiding
van werkers, is deur opkomende boere uitgewys:
• 76% is van m em ng dat werkers opleiding benodig in alle fasette van
gemengde boerdery. Volgens hierdie boere beskik arbeiders oor weinig
kennis van plaaswerk. Die feit dat Agri-Eco nie meer opleiding verskaf
aan plaaswerkers nie, is volgens hulle 'n ernstige tekortkoming en
behoort reggestel te word.
• 12% ervaar 'n leemte ten opsigte van opleiding In die hantering en
instandhouding van masj inerie.
• Die oorblywende 12% vermeld 'n tekort aan opleiding In veeteelt,
dierevoeding en dosering.
Boere in hierdie kategorie (swak opleiding: 57%) het ook aangedui dat hul
dikwels ernstige skade ly as gevolg van foute en onkunde deur werkers.
Die voorafgaande paragrawe toon duidelik dat daar bepaalde probleme in
die werkplek bestaan. Ook tydens informele gesprekke met boere, het dit
aan die lig gekom dat arbeidsverhoudinge nie na wense is nie. Boere kla
oor laksheid en 'n gebrek aan lojaliteit, maar weet nie hoe om 'n
positiewe gesindheid daar te stel me. Gebrekkige kennis van
personeelbestuur blyk die oorsprong van die probleem te wees. Ten einde
die probleem van beide kante in oënskou te neem, is werkers ook
hieromtrent uitgevra. Onderstaande illustreer die gevoel van werkers ten
opsigte van die bestaande arbeidsverhoudinge:
• 65% van die werkers kla oor lang werksure.
• 47% meen dat werksomstandighede swak is (blootstelling aan uiterste
weersomstandighede, ontoereikende kleredrag vir werkers, ens.).
100
Volgens Gerber et al. (1995: 315) is dit die verantwoordelikheid van die
bestuur om toe te sien dat die werkplek so ingerig is dat die veiligheid en
gesondheid van werkers bevorder word. Swak maatreëls teen ongelukke en
siektetoestande kan lei tot groter werkafwesigheid en 'n afname in
produktiwiteit. Die bestuur kan die onderneming in 'n groot mate teen
sodanige verliese beskerm, deur gereeld ondersoek in te stel na die
welstand van die werkers en die toestand van die masjinerie. Met
inagneming van voorafgaande kan die belangrikheid van veiligheid en
gesondheid kwalik geringskat word en is dit noodsaaklik dat boere opnuut
aan hierdie aangeleentheid aandag sal gee. Die feit dat 'n aansienlike
persentasie werkers (47%) gekla het oor swak werksomstandighede, is 'n
goeie aanduiding van gebrekkige deelname aan gesamentlike beplanning
en besluitneming. Coetzee ( 1987: 123 en 145) wys ook daarop dat die
sukses van ontwikkelingsbeplanning grootliks aangewese is op die
aktiewe deelname van alle rolspelers in beplanning en besluitneming.
Hierdie stelling ondersteun die mensgerigte werkswyse van die Sosiale
Stelselbenadering en is volgens die vermelde benadering ook geldig vir
die suksesvolle beoefening van 'n landbouprojek.
Die meerderheid van die werkers IS egter tevrede met hulle
werksomstandighede en verstrek die volgende as redes VIr
werksbevrediging:
• Toegang en reg tot weiding vir hul vee (71.7%).
• Rantsoene* (61. 7%).
• Die beskikbaarheid van behuising (60%).
• Kontant inkomste (60%).
* hoofsaaklik mieliemeel.
Gerber et al. (1995: 271) beskou werknemersvoordele as 'n belangrike en
integrale deel van die vergoedingspakket van werknemers. Volgens Gerber
101
et al. is byvoordele tot enkele dekades gelede nog as 'n voorreg beskou;
deesdae IS dit slegs die grootte en omvang van die pakket wat
onderhandelbaar is. Gerber et al. verklaar voorts dat ondernemings die
mening toegedaan is dat byvoordele die lojaliteit en die produktiwiteit
van werkers verhoog, en dat arbeidsomset en werkafwesigheid daardeur
verlaag word. Ook Swanepoel (1998: 509-510) beskou vergoeding en
werknemervoordele as een van die belangrikste elemente van menslike
hulpbronbestuur. Volgens Swanepoel IS elemente verbonde aan
besoldiging en werknemersvoordele belangrik vir die daarstelling van 'n
tevrede werkerskorps. Aan die anderkant is besoldiging en byvoordele net
so belangrik vir die onderneming, aangesien dit dikwels die grootste
uitgawe-komponent van baie organisasies verteenwoordig. Met
inagneming van bostaande, blyk die toekenning van byvoordele aan
werkers 'n positiewe arbeidsaangeleentheid te wees en 'n aspek wat in
stand gehou moet word.
4.5 Indiensnemingspotensiaal
Volgens die Sentrale Statistiekdiens (Sidiropoulos, 1997: 347) was 29%
(4.2 miljoen) van die ekonomies-aktiewe bevolking van Suid-Afrika in
1995 sonder werk. Vir die swart bevolking alleen, was die persentasie
37%. Volgens die Suid-Afrikaanse Stigting was daar tussen 1981 en 1994
weinig groei in indiensneming in die formele sektor. Slegs een uit elke
dertig toetreders tot die arbeidsmark kon in hierdie tydperk werk vind in
die formele sektor (Sidiropoulos, 1997: 320). Swanepoel (1998: 116)
vermeld dat feitlik alle formele werksgeleenthede wat tussen 1985 en
1995 tot stand gekom het, deur die publieke sektor geskep is. Hierdie
toedrag van sake is 'n bron van kommer, aangesien die regering by wyse
van 'n oorhoofse ekonomiese-ontwikkelingsplan, ook bekend as "GEAR",
dit ten doel stel dat die privaatsektor sowat 400 000 werksgeleenthede
geskep sal hê teen die jaar 2000.
102
Volgens Sidiropoulos (1997: 347) het die aantal werkers in die formele
landbousektor met 7% gedaal vanaf 1 751 800 in 1985 tot 1 627 800 in
1995. In 1985 was 22.3% van alle werkers in die formele sektor in die
landboubedrywe werksaam, teenoor 21 % in 1995. Die krimpende getal
werknemers In die landbousektor vanaf 1985 tot 1995 weerspieël
gevolglik 'n tendens van geleidelike afname in die indiensnemings-
potensiaal van die landbousektor.
Volgens die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika was die Oos-Vrystaat
se bydrae tot die bruto geografiese landbouproduk van die Vrystaat,
37.7% in 1994 (Development Bank of Southern Africa, 1998b: 2). In 1994
was die landbousektor, naas die dienstesektor, die tweede grootste
indiensnemer in die Vrystaat. In dieselfde jaar was 34% van alle
plaaswerkers in die Vrystaat in die Oos-Vrystaat in diens (Development
Bank of Southern Africa, 1998c: 2). Ook op nasionale vlak word die
vermoë van die landbou In werkskepping en die behoud van
werksgeleenthede erken. In 'n onlangse toespraak (Claassen, 1999: 61) het
die Minister van Landbou en Grondsake, ekonome daarop gewys dat die
landbou in die toekoms' n sentrale rol moet speel in die ontwikkeling van
die landsekonomie.
Bogenoemde illustreer die belangrikheid van landbou as ekonomiese
aktiwiteit in die streek en die potensiaal van landbou ten opsigte van
werkverskaffing en die algemene ekonomiese opheffing van die streek en
sy mense. Teen hierdie agtergrond sal vervolgens gelet word op die
indiensnemingspotensiaal van boerderye in die studiegebied. Tabel 4.5
meet die mening van opkomende boere omtrent die bereidwilligheid van
werkers om op plase in die studiegebied te werk.
103
Tabel 4.5 Persepsie onder opkomende boere in die studiegebied omtrent
die bereidwilligheid van arbeiders om plaaswerk te verrig,
1997.
GRAAD VAN BEREIDWILLIGHEID FREKWENSIE %
Ja 31 52
Nee 28 46
Nie seker nie 1 2
Volgens Tabel 4.5 is 52% van die boere van merung dat plaaswerkers
tevrede is om plaaswerk te verrig. Agt-en-sewentig persent van die boere
in hierdie groep het aangedui dat byvoordele, waaronder rantsoene en
weidingsregte, 'n belangrike bydrae lewer tot die bereidwilligheid van
arbeiders om plaaswerk te verrig. Tabel 4.5 dui ook aan dat 46% van die
boere glo dat werkers nie belangstelom op plase te werk nie. Die feit dat
so 'n groot persentasie boere toegee dat plaaswerk nie gewild is onder
werksoekers nie, verdien verdere aandag en noodsaak die volgende vrae:
• Beteken laasgenoemde dat boere self 'n negatiewe beeld van die
landboubedryf huldig?
• Of erken boere dat werksomstandighede op plase voornemende
werksoekers kan afskrik?
Bostaande vrae verdien ernstige aandag aangesren dit in belang van die
bedryf is dat boere self, asook diegene buite die bedryf, 'n positiewe
beeld van die landbou sal uitdra. Onderstaande inligting is deur die
ondersoek aan die lig gebring en verstrek van die vernaamste redes
waarom boere self die mening toegedaan is dat plaaswerk ongewild is:
• 56% van die boere in die kategorie wat meen dat werkers nie bereid is
om op plase te werk nie, beweer dat werkers nie van plaaswerk hou nie
104
en dat hulle dit slegs ter wille van oorlewing beoefen. Werkers huldig
'n negatiewe persepsie van plaaswerk en hulle glo dat plaaswerk vir
"dom" mense bedoel is, aldus hierdie groep boere.
• 22% van die boere in hierdie kategorie is van mening dat plaaswerk te
veeleisend IS vir die meerderheid werkers. Volgens hulle IS
plaaswerkers sku vir werk, parmantig, onbetroubaar, geneig tot diefstal
en toon hulle geen inisiatief nie. Hulle hou nie van teregwysing nie en
sal hul dienste summier beëindig indien hulle aangespreek sou word.
Boere in hierdie kategorie kla ook oor die hoë omset van werkers op
plase, maar voeg daaraan toe dat hulle vanweë die hoë voorkoms van
werkloosheid onder ongeskoolde mense, nooit 'n tekort aan
werksoekers ondervind nie. Volgens hierdie boere is werkers tydens
opleidingsessies wat in die verlede deur Agriqwa aangebied IS,
gemotiveer om goeie diens te lewer, met die oog op bestendige en
volgehoue indiensneming, bevordering en 'n goeie diensrekord.
• die oorblywende 22% glo dat lone te laag is om goeie en opgeleide
werkers na die bedryf te lok.
Bostaande stem ooreen met die besondere lae status wat ill baie
gemeenskappe aan landbou verleen word en wat daartoe lei dat selfs die
kleinste grondeienaar dikwels nie betrokke is by die direkte bewerking
van die grond nie. As gevolg daarvan word sekere take, waaronder
ploegwerk, skoffelwerk en die aandra van water, aan die eenvoudigstes
toevertrou (Beteille, 1971: 31). Daar bestaan geen twyfel nie dat
gesindheid teenoor werk bepalend is ten opsigte van produksievermoë. In
China (Arnon, 1981: 55) is gevind dat motivering verhoog kan word deur
werkers meer geïnteresseerd te kry in hul werk. Mense is bereid om harder
te werk en na geformuleerde doelwitte te streef. Volgens die Chinese kan
dit onder andere bereik word deur die werksomgewing te verbeter,
aansporingspakette aan te bied en onderwysgeriewe, opleidingsfasiliteite
en gesondheidsdienste beskikbaar te stel. Wat vergoeding aanbetref,
105
onderstreep Gerber et al. (1995: 262-263) die belangrikheid van' n billike
vergoedingspakket en meld hy voorts dat die onderneming moet toesien
dat besoldiging in pas is met die besoldiging aan werkers in dieselfde of
soortgelyke bedryfstakke. Volgens Gerber et al. speel billike besoldiging
'n belangrike rol in die voorkoming van konflik. Werkgewers moet ook
seker maak dat werknemers vergoed word volgens die waarde van die
werk wat hulle doen. Lone aan laer besoldigde werkers moet ten minste op
die vlak van die minimum bestaansloon wees en geslag behoort geen rol te
speel by die vaslegging van lone nie (Gerber et al., 1995).
Die ondersoek het ook die volgende inligting aan die lig gebring:
• 'n Gemiddeld van 3.4 persone per plaas is permanent in diensgeneem.
• 'n Gemiddeld van 8.7 persone per plaas word as tydelike werkers in
diens geneem. Tydelike werkers word dikwels oor kort periodes,
tydens oestyd of ander periodes van werkdrukte, in diens geneem.
• 'n Gemiddeld van 24 persone per plaas is afhanklik van die plaas vir' n
lewensbestaan. Dit sluit alle werkers en familie, asook die plaaseienaar
en sy familie in. Bogenoemde verteenwoordig 'n aansienlike aantal
mense en beklemtoon die belangrikheid van die landbou as werkgewer
en voorsiener van lewensbehoeftes in die gebied.
Daar is 'n definitiewe aanduiding dat boere verkies om van tydelike
werkers gebruik te maak. Redes hiervoor is die volgende:
• Dit is goedkoper om mense vir kort periodes in diens te neem.
• Weinig infrastruktuur (die voorsiening van permanente strukture VIr
behuising, byvoorbeeld) word benodig.
• Los werkers is geredelik beskikbaar en hul verkies dikwels om op 'n
tydelike basis te werk.
106
4.6 Werkstevredenheid
Gerber et al. (1995: 81) maak die stelling dat werkers groter lojaliteit
teenoor ondernemings toon indien werksekuriteit en 'n aangename
werksomgewing ondervind word. Volgens Gerber et al. (1995) sal dit tot
gevolg hê dat werkers minder sal bedank en afwesigheid sal afneem, met
'n gevolglike positiewe invloed op die ondernemingsukses. 'n Positiewe
gesindheid salook tot gevolg hê dat werkers persoonlike werksdoelwitte
sal stel en hulle met die oorhoofse doel witte van die onderneming sal
identifiseer. Swanepoel (1998: 537-554) bestempel byvoordele as
belangrike maatreëls vir die motivering van personeel en VIr die
daarstelling van 'n tevrede werkerskorps. Swanepoel is ook van merun g
dat byvoordele as aansporingsmaatreël kan dien vir die verhoging van
produktiwiteit. Volgens Gerber et al. (1995: 292) dra die ontwikkeling
van persoonlike vaardighede en deelname aan die bestuursproses by tot' n
betekenisvolle belewenis van die werksomgewing. Indien geen
werksbevrediging ervaar word me, begin werksdruk en
gesondheidsfaktore 'n toenemende rol speel In die werksituasie.
Werksontevredenheid word volgens Gerber et al. (1995) veroorsaak deur
'n gebrek aan erkenning, oninteressante werk, swak verhoudings met
medewerkers, swak werktoestande en spanning in die werksituasie.
Tydens onderhoude met opkomende boere, het 'n algemene
ontevredenheid met plaaswerk duidelik na vore gekom. Die ondersoek het
ook aan die lig gebring dat plaaswerk in die algemeen ongewild is onder
halfgeskoolde en ongeskoolde werkers. Ter verifiëring is die houding van
plaaswerkers ten opsigte van plaaswerk en sekere aspekte met betrekking
tot indiensneming op plase getoets. Figuur 4.4 weerspieël die persepsies
van plaaswerkers betreffende enkele indiensnemingsaspekte.
107
Geïdentifiseerde positiewe en negatiewe
indiensnemingsaspekte
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Indiensnemingsaspekte
IOPositief ONegatief OGeen respons I
Figuur 4.4 Geïdentifiseerde positiewe en negatiewe indiensnemings-
aspekte volgens die oordeel van werknemers op plase in die
studiegebied, 1997.
Verklaring:
1. Bestendige kontant-inkomste (loon)
2. Voedselsekuriteit
3. Behoorlike behuising op plaas
4. Toegang tot skoon water
5. Nabyheid van skole
6. Toegang tot goeie gesondheidsdienste
7. Veilige en vriendelike omgewing
8. Die reg om eie vee aan te hou
9. Die reg om eie landerye te bewerk
10.Die reg tot permanente verblyf
Volgens Figuur 4.4 word 'n bestendige kontant-inkomste,
voedselsekuriteit, behoorlike huisvesting, skoon water, 'n vriendelike
omgewing en die reg om vee aan te hou, hoog aangeslaan deur die
meerderheid werkers. Weidingsregte word deur 71% van die werkers as
108
die positiefste byvoordeel ervaar. Daarteenoor word die nabyheid van
skole, toegang tot gesondheidsdienste, die reg om landerye vir eie gewin
te bewerk en permanente verblyfreg, deur meer as 40% van die werkers as
negatief beleef. Negatiewe belewing van laasgenoemde aspekte impliseer
gebrekkige of geen toegang tot die vermelde indiensnemingsaspekte nie.
Wat die nabyheid van skole aanbetref, is gevind dat skole wat 3 tot 5
kilometer vanaf' n plaas geleë is, deur die werkers as afgeleë en selfs
buite bereik beskou word. Die rede hiervoor kan toegeskryf word aan 'n
gebrek aan openbare vervoer in landelike gebiede.
Volgens Figuur 4.4 ervaar 47% van die werkers gesondheidsorg en
toegang tot gesondheidsdienste negatief. Schultz (1990 :286) bestempel
bestedings op gesondheidsorg, opvoeding, behuising en voeding as
belangrike beleggings in menslike hulpbronne. Volgens Schultz lewer
sodanige beleggings belangrike ekonomiese voordele, waaronder 'n
verlenging van lewensverwagting, 'n verlengde deelname In die
arbeidsmark en ook verhoogde produktiwiteit. Beukes (1987: 226) en
Swanepoel (1998: 563-564) is dieselfde mening toegedaan en beklemtoon
ook die belangrikheid van gesondheidsorg. Volgens Beukes (1987) is
goeie gesondheidsorg noodsaaklik vir die bereiking van persoonlike
potensiaal en 'n gesonde en produktiewe lewe. Beukes wys ook op die
klemverskuiwing ten gunste van voorkomende, primêre gesondheidsorg en
die belangrikheid van hierdie gesondheidsdiens vir landelike ontwikkeling
veral.
Gerber et al. (1995: 309) vermeld dat gesondheidsdienste in die verlede
slegs beskikbaar was vir sekere kategorieë werkers. Sosiale
verantwoordelikheid teenoor die gemeenskap het egter daartoe gelei dat
hierdie voordeel hedendaags na feitlik alle werkers uitgebrei word.
Aangesien goeie gesondheidsorg 'n belangrike bydrae lewer tot die
bevordering van lewensgehalte en gesonde arbeidsverhoudinge, is die
109
daarstelling van sodanige diens tot voordeel van die onderneming, aldus
Gerber et al. (1995).
In 'n opvolgvraag waarmee gepoog IS om die gewildste
werknemersvoordeel te identifiseer, het werkers hul as volg ten gunste
van die onderstaande vorme van vergoeding uitgelaat:
• Kontant loon: 80%
• Weidingsregte : 70%
• Rantsoene: 55%
• Gewasverbouing vir eie gebruik/wins: 30%
Bostaande stem ooreen met die bevindings III Figuur 4.4 en beklemtoon
weereens die besondere belangrikheid van 'n kontant inkomste en ook
weidingsregte. Laasgenoemde twee aspekte, maar veral weidingsregte,
blyk 'n belangrike rol te speel sover dit algemene werkstevredenheid
onder arbeiders aanbetref. Die kultuurwaarde wat aan vee geheg word, is
alombekend en dit noodsaak die erkenning daarvan sover dit
indiensnemingvoorwaardes en arbeidsverhoudinge op die plaas aanbetref.
Die feit dat 78% van die boere die belangrikheid van die vermelde
positiewe aspekte, waaronder weidingsregte en betroubare
voedselvoorsiening beaam, onderstreep die noodsaaklikheid van die
behoud en versterking van die bepaalde byvoordele. Die positiewe
gesindheid van boere ten opsigte van hierdie voordele stem ooreen met 'n
soortgelyke bevinding deur Bosman (Groenewald, 1999: 6), in 'n studie na
die persepsie van volhoubare landbou onder 68 boere in die Oos-Vrystaat.
Bosman bevind onder meer dat die meerderheid van die boere in sy
studiegebied ten gunste is van verbeterde arbeidsverhoudinge (86%), beter
opleiding aan werkers (96%) en beter onderwysgeriewe vir die kinders
van plaaswerkers (75%).
110
'~.....,. .'~ .....
<L
Foto 1. Werkershuise voorsien deur die eertydse Agriqwa.
Foto 2. Woonhuis vir opkomende boer, voorsien deur Agriqwa.
111
Ook Gerber et al. (1995: 275) vermeld dat byvoordele tot voordeel van die
werkgewer en werknemer strek. Gerber et al. IS van memrig dat
byvoordele dikwels verkeerd bestuur word. Daarom is dit belangrik dat
die onderneming moet bepaal welke voordele deur die werkerskorps
verkies word. Wat Figuur 4.4 betref, sal die geïdentifiseerde aspekte met
'n swaar, negatiewe belading ondersoek en reggestel moet word ten einde
'n aantreklike pakket vir huidige werkers en voornemende werksoekers
daar te stel. Noodsaaklike byvoordele, waaronder vakansieverlof, kraam-
en siektevoordele ontbreek grootliks op die meerderheid plase en verdien
dringende aandag.
Aangesien daar van die standpunt uitgegaan word dat huisvesting en ander
byvoordele op die plaas 'n belangrike rol te vervul het sover dit werks- en
lewenstevredenheid, aanbetref, is werkers gevra om hul voorkeur ten
opsigte van verblyf op 'n plaas, of as alternatief in 'n landbou-
nedersetting, aan te toon. In antwoord hierop was 57% ten gunste van
huisvesting op die plaas teenoor 23% vir verblyf in landbou-nedersettings.
Weidingsregte is deur 28% van die eerste groep uitgesonder as die
vernaamste rede vir hul keuse om op 'n plaas te woon. Hierdie bevinding
onderstreep weereens die belangrikheid van die betrokke byvoordeel. Een-
en-veertig persent van die groep plaaswerkers ten gunste van verblyf in
nedersettings, het aangevoer dat hulle vanweë die gebrek aan nabygeleë
skole en klinieke lil landelike gebiede, verkies om In landbou-
nedersettings te woon, mits sodanige skole en klinieke in nedersettings
beskikbaar gestel word. Vyf-en-dertig persent van die groep ten gunste
van landbou-nedersettings, het nedersettings verkies ter wille van groter
verblyfsekerheid In nedersettings en ook omrede 'n onafhanklike
woonplek groter vryheid aan hulle bied ten opsigte van die verskaffing
van hul dienste aan omliggende boere.
112
Bostaande bevinding is veral insiggewend, gesien teen die agtergrond van
die Witskrif (Sidiropoulos, 1997: 767) rakende grondhervorming.
Ingevolge hierdie Witskrif is dit die doel van die regering om verblyfreg
aan plaaswerkers te verskans en uit te brei aan persone wat voorheen geen
verblyfsekerheid geniet het nie. Die feit dat 57% van die arbeiders in die
ondersoek hulle ten gunste van verblyf op die plaas uitgespreek het,
beklemtoon inderdaad die belangrikheid van bogenoemde wetgewing.
4.7 Gevolgtrekking
4.7.1 Met betrekking tot ouderdomstruktuur kan dit gestel word dat:
• Die gemiddelde ouderdom van opkomende boere betreklik hoog IS (52
jaar) .
• Die meerderheid opkomende boere probleme ondervind In die
verkryging van produksielenings, vanweë '.n gebrek aan finansiële
waarborge.
• Die hoë ouderdom van opkomende boere 'n negatiewe uitwerking het
op algemene plaasbestuur. Persone van 'n gevorderde leeftyd is geneig
om moeiliker aan te pas en is daarby huiwerig om nuwe skemas aan te
pak.
4.7.2 Wat beroepsondervinding en onderwyspeil aanbetref blyk dit dat:
• Die meerderheid boere (53%) oor 'n graad 7-onderwyskwalifikasie
beskik en kan lees en skryf. Die ondersoek het ook bevind dat 2% van
die boere ongeletterd is. Aangesien gebrekkige opleiding 'n bepaalde
negatiewe uitwerking op die bestuursvermoë van boere het, word
113
aanbeveel dat hierdie aspek deeglik in aanmerking geneem sal word by
toekomstige vestigingsprojekte.
• Die meerderheid boere (85%) opleidingskursusse III algemene
boerdery-praktyke ondergaan het (Tabel 4.2). Dit is bemoedigend en
behoort onder meer deur voorligtingsbeamptes aangewend te word vir
verdere opleidingskursusse.
• Vyf-en-sestig persent van die opkomende boere in die studiegebied het
minder as 6 j aar ondervinding as 'n onafhanklike boer. Die lae
onderwyspeil en gebrek aan onafhanklike boerdery-ondervinding werk
beperkend in op die bestuurs- en administratiewe vermoëns van boere.
4.7.3 Wat die personeelbestuur aanbetref, blyk die wantroue tussen
werkgewer en werknemer 'n besliste skadelike uitwerking op goeie
arbeidsverhoudinge te hê. Daar word derhal we aanbeveel dat aandag
aan die volgende aspekte geskenk sal word ten einde die probleem
reg te stel:
• Die swak gehalte werk wat deur' n groot persentasie werkers gelewer
word, benadeel arbeidsverhoudinge. Plaasarbeiders moet behoorlik
opgelei word en dit IS belangrik dat landbouskole en
opleidingskolleges kennis sal neem van die probleem.
• Die gedrag van' n groot persentasie plaaswerkers is nie aanvaarbaar vir
opkomende boere nie. Dit blyk asof die probleem in die onderstaande
gesetel is:
~ Die lae opvoedkundige kwalifikasies van plaaswerkers (Tabel 4.1).
~ Die gebrek aan nabygeleë skole (Figuur 4.4).
1 14
~ Swak werksomstandighede. Vyf-en-sestig persent van die werkers
kla oor lang werksure en 47% meen dat werksomstandighede op
plase swak is.
4.7.4 Indiensnemingspotensiaal en werks tev reden heid
• Die feit dat 46% van die boere van men mg IS dat plaaswerk ongewild
is onder werksoekers, is 'n rede tot kommer. Dit is in belang van die
bedryf dat boere en die georganiseerde landbou, 'n veldtog sal begin
met die doelom die vermelde negatiewe beeld te verbeter.
• Weidingsregte en rantsoene verteenwoordig belangrike byvoordele en
moet behoue bly.
• Die getalsverhouding tussen permanente en tydelike werkers is 'n rede
tot kommer. In terme van die sosio-ekonomiese opheffing van die
streek, is dit belangrik dat die indiensnemingspotensiaal van die
landbousektor verbeter sal word.
115
HOOFSTUK 5
BEDRYFSBESTUUR EN NATUURLIKE HULPBRONBESTUUR
5.1 Inleiding
Daar heers 'n algemene persepsie dat volhoubare ontwikkeling in konflik
staan teenoor algemene ekonomiese ontwikkeling (Davies en Young,
1995: 154; Simpson, 1996: 207; Hugo et al., 1997: 175). In gevalle waar
uiteenlopende doelstellings in konflik teenoor mekaar staan, is dit volgens
Simpson (1996: 207) belangrik dat bewaringsprogramme ondersteun sal
word deur kwantitatiewe inligting. Indien hierdie inligting ondubbelsinnig
dui op die noodsaaklikheid van volhoubare programme vir die bereiking
van langtermyn omgewingsbewaring en ekonomiese voordele wat daaruit
voortspruit, sal algemene aanvaarding uit verskeie oorde geredelik volg,
aldus Simpson (1996).
Volgens Hugo et al. (1997: 176) bestaan daar geen fundamentele verskille
tussen bewaring en ekonomiese ontwikkeling nie. Beide het dit ten doel
om die welvaart van gemeenskappe te verbeter en bewaring moet nie as 'n
doelop sigself beskou word nie. Bewaring en ekonomiese ontwikkeling
vorm saam' n integrale deel van omgewingsbestuur en die een is afhanklik
van die ander. Norman (1993: 7) beklemtoon dat volhoubare landbou
alleenlik kan slaag indien dit versoenbaar is en gekoppel kan word aan
strategieë vir die verhoging van landbou-produksie, dit wil sê aan die
produksiedoelwitte van konvensionele landbou. Wat Suid-Afrika betref,
bevind Bosman (Groenewald, 1999: 7) in 'n studie na die persepsie van
volhoubare landbou onder 68 boere in die Oos-Vrystaat, dat 96% van die
boere in hierdie studiegebied meer te wete wil kom van volhoubare
116
landbou en dat 72% van die boere selfs bereid is om teen' n koste-premie
hul boerderye op 'n meer volhoubare grondslag te bedryf.
Simpson (1996: 215) wys daarop dat enkele ondernemings in Brittanje
alreeds bewys gelewer het dat omgewingsbewaring en kommersiële sukses
nie alleen versoenbaar is nie, maar dat dit ook onderling ondersteunend
kan wees. Volgens Simpson is die aanvaarding van volhoubare projekte
deur die kommersiële sektor van uiterste belang, ten einde te verseker dat
publieke belangstelling in sodanige projekte bekom en behou sal word.
Beukes (1987: 223) wys daarop dat ontwikkeling in Suid-Afrika III die
sestigerj are gekenmerk IS deur 'n groeiende konflik tussen
ontwikkelingsbeplanners aan die een kant en bewaringsbewustes aan die
ander kant. Ook Marais en Bosman (1996: 32) beweer dat die beginsel van
hulpbronbewaring nog in botsing is met die voorrang wat aan hoë
opbrengste volgens die konvensionele, chemiese metodes verleen word.
Hierdie ingesteldheid op kommersiële sukses lei volgens Marais en
Bosman, tot oor-eksploitasie van die grond. Daarbenewens belemmer dit
ook die toepassing van die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne
en ook landboupraktyke wat op die volhoubaarheidsbeginsels berus.
Sedert die sewentigerj are het die uitgangspunt dat die voortbestaan van
ontwikkeling afhanklik is van die bewaring, hernuwing en die
oordeelkundige gebruik van natuurlike en ander hulpbronne, egter bygedra
tot die opvatting dat ontwikkeling en bewaring wel versoenbaar is
(Beukes, 1987: 223). Die nuwe belangstelling in die ontwikkeling van die
landbou-sektor was onder andere sterk ingestelop die invloed van
bevolkingsdruk op natuurlike hulpbronne, grondbewaring, ontbossing, die
vestigingspatrone van landelike bevolkings en die beplanning van
algemene grondgebruik. Voorts is die belangrikheid van landbou en
landelike ontwikkeling om as teenvoeter teen die oorbenutting van
1 17
natuurlike hulpbronne te dien, ook terdeë besef. In Suid-Afrika was daar
volgens Beukes (1987: 224), alreeds sedert die vroeë sewentigerjare
ernstige kommer oor die toenemende agteruitgang van die natuurlike
omgewing in die voormalige tuislande veral. Ontwikkeling en ekologie as
ontwikkelingsdissipline, is volgens Beukes' n relatief onbeoefende veld in
Suid-Afrika en vereis meer navorsing met die klem veral gerig op
praktiese landbou en probleemoplossing.
Volgens Giliomee (1994: 739) word die landbou dikwels gedefineer as 'n
menslike aktiwiteit wat natuurlike ekosisteme aanwend en verander ten
einde voedsel en vesel te produseer. Giliomee sluit aan by Simpson (1996:
215) en Marais en Bosman (1996: 29-32) met die standpunt dat
landboupraktyke wat hiervoor aangewend word, dikwels 'n negatiewe
effek op die natuurlike omgewing het. Volgens Giliomee gebeur dit
gereeld dat die sosiale omgewing nadelig beïnvloed word as gevolg van
die agteruitgang van die natuurlike omgewing. Groot boerdery-eenhede,
meganisasie en die afname in boerdery-winste as gevolg van die
agteruitgang van die bodem, het in Suid-Afrika aanleiding gegee tot die
ontvolking van die platteland en toenemende armoede in landelike gebiede
(Giliomee, 1994: 744).
De Villiers (1998: 22) maak ook melding van nadelige landboupraktyke en
die afname in die kwaliteit van die natuurlike hulpbronbasis as gevolg van
skadelike praktyke. Volgens De Villiers moet korttermyn-doelwitte,
gebaseer op maksimale winsbejag, vervang word deur langtermyn
ontwikkelingsprogramme, gemik op stabiele en volhoubare winslewering.
Die verwesenliking van laasgenoemde is volgens De Villiers geleë In
opleidingsprogramme en die verandering van houdings en norme met 'n
negatiewe strekking j eens bewaringspraktyke.
118
Die uitdaging wat volgens Giliomee (1994: 745) aan die landbou gestel
word, behels die ekonomiese lewering van genoegsame voedsel- en vesel-
voorrade, met die inagneming en bewaring van die natuurlike omgewing.
Die vraag ontstaan egter of dit enigsins haalbaar is binne die raamwerk
van konvensionele landboumetodes, waar toenemend gebruik gemaak word
van fossiel-brandstowwe en skadelike chemiese middels. Volgens
Giliomee word 'n nuwe landbou-dissipline met die klem op agro-ekologie
benodig. Hierdie benadering behoort landboustelsels vanuit 'n ekologiese
en sosio-ekonomiese perspektief te bestudeer (Giliomee, 1994: 745).
Teen bostaande agtergrond sal vervolgens gelet word op enkele bestuurs-
aspekte betreffende die aard en omvang van boerdery in die studiegebied,
algemene beplanning en tegnologie en natuurlike hulpbronbestuur. Hierdie
ontleding salook geskied met inagneming van die toenemende
bevolkingsdruk op die natuurlike hulpbronne van die gebied (Cole
Consul ting, 1997: 11) en die vereistes waarbinne volhoubare landbou
suksesvol bedryf kan word.
5.2 Algemene plaasbestuur
Volgens Gerber et al. (1995: 291) is personeelbestuurders tradisioneel
beskou as die mense wat die beste weet wat die behoeftes en verpligtinge
van die werkers is, sonder dat werknemers dit enigsins bevraagteken het.
Intensiewe opleiding, streng toesighouding en selfs aansporingsmaatreëls
was slegs daarop gemik om onderdanigheid en produktiwiteit te bevorder.
Werkvervreemding, frustrasie en negatiewe produksie het met verloop van
tyd egter bygedra tot vernuwende denke en groter deelname deur die
werkerskorps In algemene bestuursaspekte. Doelwitbestuur en
deelnemende bestuur (Gerber et al., 1995: 296-298) is slegs enkele van
die hedendaagse bestuurspraktyke wat erkenning verleen aan die bydraes
van werkers tot bestuursaangeleenthede. Dit bevorder die daarstelling van
119
doelwitte waarop gesamentlik deur die werkgewer en die werknemer
ooreengekom is, en gebruik hierdie doelwitte as 'n basis VIr motivering,
evaluering en kontrole. Deelnemende bestuur laat werknemers dus self
deelneem aan die bestuur van die onderneming. Hierdie benadering IS
veral belangrik indien in aanmerking geneem word dat bestuurders nie al
die oplossings vir probleme het nie, en dat werkers dikwels beter weet hoe
om 'n probleem in hul eie werksomgewing op te los. Daarby is hierdie
benadering ook in lyn met die standpunt van die Sosiale Stelselbenadering
ten opsigte van inspraak, deelname en mede-verantwoordelikheid
(Hoofstuk 2).
5.2.1 BedryfsdoeIstellings
Volgens Beukes (1987: 218-219) is tot 90% van die bevolking in
ontwikkelende lande betrokke by die landbou. Boerdery-eenhede is klein
en hoofsaaklik gerig op die voorsiening van voedsel en vesel met die doel
op oorlewing. Hierdie lande word ook dikwels gekenmerk deur
grootskaalse armoede, beperkte infrastruktuur en die onderbenutting van
natuurlike hulpbronne en ekonomiese geleenthede. Aangesien landbou die
belangrikste ekonomiese bedryf is, is ontwikkelingsbeplanners dit eens
dat die ontwikkeling van landbou die enigste moontlikheid bied vir die
ekonomiese opheffing van agtergeblewe gebiede in hierdie lande. Hierdie
werklikheid het bygedra tot die daarstelling van nuwe teorieë ten opsigte
van landbou-ontwikkeling, plaasbeplanning en die benutting van
natuurlike hulpbronne. Hierdie aspekte kan volgens Beukes (1987) met
groot vrug aangewend word in toekomstige landboubeplanning. Beukes
beveelook aan dat navorsing gerig moet wees op die identifisering van
probleme wat verwant is aan omgewings- en produksiefaktore, met die
doelom die beste boerderystelsel vir' n bepaalde landbou-ekologiese area
daar te stel.
120
Ook in die andelike gebiede van Qwaqwa IS landbou verreweg die
belangrikste ekonomiese aktiwiteit en die sukses en volhoubaarheid van
boerdery in die gebied hang tot 'n groot mate af van boerdery-
spesialisering en bedryfsdoelwitte. Teen hierdie agtergrond en ten einde
sekere bestuursaspekte op die plaas lil perspektief te stel, IS dit
noodsaaklik dat 'n duidelike beeld verkry word van die oorkoepelende
bedryfs- of bestaansdoelwitte van boere lil die studiegebied.
Laasgenoemde behoort weer neerslag te vind in die vernaamste boerdery-
aktiwiteite wat deur opkomende boere in die studiegebied beoefen word.
Die vernaamste bestaansdoelwitte wat met boerdery lil die
ondersoekgebied nagestreef word, word in Tabel 5.1 aangestip.
Tabel 5.1 Belangrikste bestaansdoelwitte met boerdery-eenhede lil die
ondersoekgebied, 1997.
DOELWIT FREKWENSIE %
Bestaansboerdery 0 0
Hoofsaaklik om in eie behoeftes te voorsien 4 7
Kommersiële boerdery met 'n winsmotief 56 93
Uit Tabel 5.1 blyk dit dat kommersiële boerdery die duidelike mikpunt
van die oorgrote meerderheid boere is. Hierdie bevinding strook met die
oorspronklike vestigingstrategie van Agriqwa (Hoofstuk 3), wat dit ten
doel gehad het om 'n winsgewende landbousektor te ontwikkel ten einde
die ekonomiese welvaart van die landelike bevolking te verhoog
(Agriqwa, 1989a: 5). Bostaande bevinding blyk baie belangrik te wees vir
opkomende boere en sal deeglik verreken moet word met die formulering
van toekomstige ontwikkelingstrategieë.
121
Dit is algemeen bekend dat opkomende boere in die studiegebied van hul
landerye aan omliggende blanke boere verhuur. Aangesien die
vestigingsprojek dit juis ten doel gehad het om 'n volwaardige en
ekonomies selfstandige swart boerdery-gemeenskap te vestig, strook die
verhuring van goeie landbougrond nie met die oorspronklike doelstelling
nie. Uit 'n navorsingsoogpunt is dit derhalwe noodsaaklik om die omvang
en redes vir laasgenoemde praktyk te identifiseer.
Die navorsingsresultate wat hieruit voortgevloei het, dui aan dat 17% van
die boere in die studiegebied hul landerye aan omliggende blanke boere
verhuur. Nie een van die boere in die ondersoek het weiding aan 'n ander
boer of persoon verhuur nie. Alhoewel die meerderheid van die boere
slegs gedeeltes van hul landerye verhuur, het die ondersoek ook bevind
dat enkele boere al hul landerye verhuur. Boere wat landerye verhuur, het
ook aangedui dat hulle vanweë kontantvloeiprobleme en 'n gebrek aan
geskikte werktuie verplig is om hul landerye te verhuur. As gevolg van' n
gebrek aan kontant, het al die boere in die ondersoek kontant verhuring
verkies in plaas van die gebruik om 'n gedeelte van die oes as vergoeding
te ontvang.
5.2.2 Algemene beplanning en tegnologie
Deeglike beplanning en die doeltreffende aanwending van arbeid het
heel wat in gemeen. Die geleenthede wat vir werknemers geskep word, is
dikwels die direkte gevolg van goeie beplanning. Volgens Nel (1995: 167)
is voldoende geleenthede en bevorderingsmoontlikhede wat werknemers in
staat sal stelom vir die duur van hul werksiewe byeen werkgewer te bly,
die ideaal. Dit sal volgens Nelook bydra om die produktiwiteit van
werkers te verhoog. Nel (1995: 168) vermeld voorts dat bestuur 'n
kritieke vraagstuk in Suid-Afrika geword het, veralomdat talle
ondernemings deur die stigters of die gesinne van die stigters beheer
122
word. Hierdie tipe bestuur kom algemeen voor in die landboubedryf en in
boerdery-ondernemings in besonder. Volgens Nel is die persoonlikheid
van die stigter-eienaar in baie gevalle 'n groot struikelblok in die weg van
doeltreffende bestuur. 'n Algemene kenmerk van sodanige ondernemings
is die feit dat werkers selde by beplanning en besluitneming betrek word
en as gevolg daarvan is kommunikasie in die onderneming gewoonlik op
die stigter-eienaar self gerig. Werkers voel gevolglik uitgesluit van die
onderneming, verloor belangstelling en lojaliteit en produktiwiteit word
ingeboet. Laasgenoemde stelling deur Nel (1995) stem ooreen met die
standpunt van die Sosiale Stelselbenadering ten opsigte van inspraak
(Kleynhans, 1991) en onderstreep ook die belangrikheid van
doelwitbestuur en deelnemende bestuur (Gerber, 1995: 296-298). Volgens
Swanepoel (1998: 89-90) tree bestuurders dikwels outokraties op en word
werknemers in laer range daardeur die geleentheid ontsê om deel te neem
aan besluitnemingsprosesse. Hiermee ondersteun Swanepoel die argument
ten gunste van deelnemende bestuur en die stelling dat 'n gebrek daaraan
lei tot frustrasie, konflik, weerstand en 'n negatiewe gevoelonder
werknemers.
Aanvullend en ondersteunend tot bestuur en beplanning staan tegnologie.
Volgens Norman (1993: 8) en Van Dyk (1995: 585-595) is tegnologie van
besondere belang vir die onderneming, aangesien dit 'n sleutel tot
verhoogde produktiwiteit is. Die ekonomiese ontginning van marginale
bronne word ook moontlik gemaak deur die aanwending van gepaste
tegnologie. Wat tegnologie in Suid-Afrika aanbetref, word 'n
verskeidenheid van sogenaamde "tradisionele" tegnologie in veral die
landbou, tot uiters gevorderde tegnologie in die nywerheid- en ander
sektore aangetref, aldus Van Dyk (1995). Alhoewel tegnologie
onontbeerlik is vir verhoogde produksie, is Van Dyk van mening dat
vernuwing ook enkele negatiewe implikasies kan inhou. In die eerste plek
gaan tegnologiese vernuwmgs dikwels gepaard met toenemende
123
kostestygings. Die vraag ontstaan dus of dit, gegee die aard en
samestelling van die Suid-Afrikaanse arbeidsmag, vir 'n ontwikkelende
land soos Suid-Afrika lonend sal wees om in sekere ekonomiese sektore
tred te hou met tegnologiese versnelling. Tegnologie het ook 'n
belangrike invloed op die houding en gedrag van die bestuur en werkers.
Tegnologiese vernuwing vereis aanpassing en pro-aktiewe optrede van
bestuur en werkers. Volgens Van Dyk (1995: 592) kan weerstand teen
verandering intree indien voorstelle vir verandering nie strook met
individue se persoonlike doelwitbereiking nie. Mense is ook geneig om
weerstand te openbaar wanneer hulle nie die vooropgestelde doel,
werkwyse en gevolge van 'n bepaalde verandering begryp me.
Daarbenewens beskik verskillende mense ook oor verskillende vermoëns
om verandering te absorbeer. Die onbekende gevolge van verandering is
VIr baie mense 'n sielkundige bedreiging, aangesien dit hul gevoel van
bevoegdheid en eie waarde bedreig.
Ten einde tegnologiese verandering suksesvol in die onderneming te
implementeer, is dit van uiterste belang om die individu behoorlik in die
saak te ken (Brokensha et al., 1980: 5-6). In hierdie opsig behoort die
Sosiale Stelselbenadering (Hoofstuk 2) 'n deurslaggewende rol te speel.
Die Sosiale Stelselbenadering besit eienskappe van die menslike, sowel as
die tegniese stelsel en lewer die verlangde resultaat vanweë die
akkommoderende aard van die stelsel. Die Sosiale Stelselbenadering erken
die interaksie tussen' n onderneming en die omgewing (Kleynhans, 1991).
So 'n interaksie is belangrik, aangesien dit nie alleen doeltreffend handel
met die eise en beperkings van die eksterne omgewing (byvoorbeeld
grondstowwe en kapitaal) nie, maar ook met die verwagtings, waardes en
normes van werknemers.
Die suksesvolle toepassing en aanwending van tegnologie is grootliks
aangewese op 'n behoorlike kennis van sodanige tegnologie. In hierdie
124
verband speel die beskikbaarheid van opleiding, inligting en voorligting
aan boere 'n deurslaggewende rol. Tabel 5.2 reflekteer die vernaamste
beskikbare inligtingsbronne in gebruik op plase In die studiegebied.
Volgens Tabel 5.2 maak 68% van die boere staat op hul eie boerdery-
ondervinding. Sestig persent maak ook gebruik van vakkundiges en
voorligtingsbeamptes VIr die verkryging van landbou inligting. Die feit
dat 60% van die boere vakkundige beamptes raadpleeg en ook wyd
konsulteer, is bemoedigend en dui op die belangrikheid van
voorligtingsdienste. Ook die aanduiding tydens die ondersoek dat 72% van
die boere maklike toegang tot tegnologie en tegnologiese inligting het, is
'n positiewe teken en versterk die opvatting dat adviseurs en veral
voorligtingsbeamptes, ook doeltreffend as instrukteurs en fasiliteerders
aangewend kan word.
Tabel 5.2 Vernaamste landbou-inligtingsbronne beskikbaar en In gebruik
onder opkomende boere in die studiegebied, 1997.
INLIGTINGSBRON FREKWENSIE %*'
......
';:
Eie ondervinding 41 68
Mede-boere 34 57
Adviseurs":' 36 60
* I Persentasies bereken uit 60 (studie populasie).
*2 Vakkundige - en voorligtingsbeamptes.
Die belangrikheid en waarde van boereverenigings vir die landbou in
tradisioneel blanke boeregemeenskappe IS algemeen bekend.
Boereverenigings bied nie alleen aan boere die geleentheid om toegang te
verkry tot 'n wye spektrum van landboukundige kennis nie, maar dra ook
die belange van boere op die hart en bring hierdie belange onder die
aandag van owerheidsinstansies en regeringsleiers. Hulle beskik oor die
125
vermoë om by wyse van wetgewing, die landbou en landbou verwante
bedrywe tot voordeel van die boer te reguleer. Teen bostaande agtergrond,
is boere in die studiegebied uitgevra na die voordele van lidmaatskap van
boereverenigings en die belangrikheid daarvan VIr hul boerdery-
ondernemings.
Tabel 5.3 Redes VIr lidmaatskap van boereverenigings onder opkomende
boere in die ondersoekgebied, 1997.
JA (REDES) FREKWENSIE %
Voorsien waardevolle landbou-in ligti ng 15 25
Hanteer algemene klagtes 25 42
NEE (REDES) FREKWENSIE %
Lidmaatskap nie belangrik nie 6 10
Bestuurslede dien net hul eie belange 2 3
Nie seker nie 12 20
Tabel 5.3 toon dat 67% van die boere III die studiegebied lede van 'n
boerevereniging IS. Die verkryging van bedingingsmag deur kollektiewe
optrede is een van die vernaamste motiverings vir aansluiting by
boereverenigings. Die ondersoek het ook getoon dat al die boere wat lede
van 'n vereniging is, lede is van die Witsieshoek Farmers Association. Die
feit dat die meerderheid boere aan 'n boerevereniging behoort wat
geaffilieer is by die georganiseerde landbou, is bemoedigend en dui op 'n
positiewe gesindheid onder boere om hul aanwesigheid op verskeie
landbou terreine te bevestig en uit te dra. 'n Redelike persentasie boere
voelonseker oor lidmaatskap en behoort oorreed te word om aan te sluit
by 'n organisasie wat in belang van die boer optree.
In Afdeling 5.2.1 IS vermeld dat 17% van die boere III die
ondersoekgebied landerye aan omliggende blanke boere verhuur. In
126
dieselfde afdeling IS ook vermeld dat boere as gevolg van
kontantvloeiprobleme genoodsaak is om landerye te onderverhuur.
Aangesien die sukses van saaiboerdery tot 'n groot mate afhang van
effektiewe en tydige bewerking, aanplantings en afhaal van oeste, is boere
tydens die ondersoek ook uitgevra na die bruikbaarheid en tegniese stand
van implemente. In antwoord op hierdie vraag het 48% van die opkomende
boere in die studiegebied te kenne gegee dat hul implemente nie aan die
minimum standaard vir die bereiking van bostaande vereistes voldoen nie.
Vyftig persent was tevrede met hul implemente, terwyl 2% nie seker was
nie. Eersgenoemde persentasie (48%) is uitermate groot en strook nie met
die ontwikkelingstrategie (Hoofstuk 3) vir opkomende boere nie. Ook die
feit dat 17% van die boere hul landerye verhuur hou beslis verband met
gebrekkige toerusting en het tydens onderhoude met individuele boere ook
duidelik na vore gekom.
Honderd persent van die boere in die groep wat aangedui het dat hul
implemente afgeleef is en nie aan die minimum vereistes vir saaiboerdery
voldoen nie, het laat blyk dat hulle nie oor die finansiële vermoë beskik
om nuwe werktuie aan te koop nie. Aangesien die bruikbaarheid van
plaastoerusting tot 'n groot mate afhanklik IS van deeglike
instandhouding, is boere ook hieroor uitgevra. Vyf-en-sestig persent het
aangedui dat hulle goed opgelei is in die instandhouding en hantering van
werktuie. Sommige van hierdie opkomende boere was vroeër in diens van
blanke boere en het daar waardevolle ondervinding in die instandhouding
en hantering van werktuie opgedoen. Vyf-en-dertig persent het aangedui
dat hulle nie opgelei is in die instandhouding van implemente nie.
Alhoewel in die minderheid, is 35% onaanvaarbaar hoog en teenstrydig
met die vestigingsbeginsels van die opkomende boerdery-proj ek. Teen
hierdie agtergrond sal dit gevolglik in belang van opkomende boere wees,
indien maatreëls getref sal word VIr die oorbrugging van die
geïdentifiseerde probleem.
127
Bostaande bevinding omtrent die gebruik van tegnologie stem ooreen met
die gevolgtrekkings van Beukes (1987) en Van Dyk (1995). Volgens
Beukes (1987: 232-233) kan moderne tegnologie nie sonder voorbehoud
ingespan word in 'n sogenaamde tradisionele gemeenskap nie. Moderne
tegnologie is gewoonlik kapitaal-intensief, vereis spesiale vaardighede en
opleiding en is bedoel om arbeidsbesparend te wees. Die implementering
van moderne tegnologie in 'n ontwikkelende ekonomie kan, volgens
Beukes, ook aanleiding gee tot grootskaalse werkloosheid en
gepaardgaande armoede in landelike gebiede. Om bogenoemde rede is dit
volgens Beukes, noodsaaklik dat die geskiktheid van tegnologie deeglik
ondersoek sal word en veral ten opsigte van aspekte rakende die sosiale,
kulturele, ekonomiese, ekologiese en tegniese aard van gemeenskappe.
Ten einde suksesvolle toepassing te verseker moet tegnologie dus
aangepas word om aan die kultuur van die teikengroep te voldoen. In 'n
studie onder tradisionele veeboere in Qwaqwa, vermeld Nell (1998: 180)
dat daar ruimte bestaan vir navorsing oor die gebruik van tradisionele
metodes in kombinasie met moderne medikasie, vir die behandeling van
veesiektes. Hierdie bevinding van Nell ondersteun bostaande argument ten
opsigte van die aanpassing van moderne tegnologie. In die geval van
opkomende boere in die studiegebied, blyk 'n gebrek aan opleiding in die
hantering en instandhouding van moderne tegnologie, sowel as voldoende
kapitaalmiddele vir die vervanging van sodanige tegnologie, 'n probleem
te wees. Ten einde die toekoms van opkomende boere te verseker, is dit
noodsaaklik dat voldoende aandag aan die opleiding van opkomende boere
in die hantering van moderne tegnologie, geskenk sal word.
5.3 Natuurlike hulpbronbestuur
Toegang tot en die oordeelkundige aanwending van natuurlike hulpbronne,
speel 'n belangrike rol III hedendaagse ontwikkelingsmodelle.
128
Konvensionele ontwikkelingsmodelle handhaaf die si ernng dat alle
persone homogeen is en oor dieselfde vermoëns en geleenthede beskik, om
op 'n gelyke vlak mee te ding in 'n vrye en mededingende mark. Huidige
ontwikkelingsrnodelle, waaronder die Sosiale Stelsel benadering, gaan
egter van die standpunt uit dat produksiemiddele, kapitaal en natuurlike
hulpbronne, veral in die ontwikkelende lande, uiters oneweredig versprei
is (Coetzee, 1987: 141). Hierbenewens lê die Sosiale Stelselbenadering
ook besondere klem op die rol van die mens in die aanwending van
natuurlike hulpbronne (Kleynhans, 1991; Swanepoel, 1998). Die
eweredige verspreiding van hulpbronne en die gelyke toegang tot sodanige
hulpbronne, vorm die hoeksteen van die Sosiale Stelselbenadering en moet
volgens hierdie benadering verreken word ten einde vol waardige sosiale
en ekonomiese vooruitgang teweeg te bring.
5.3.1 Grondbesit
Die vestigingskema VIr opkomende boere in Qwaqwa maak pertinent
voorsiening vir die verkryging van eienaarskap aan alle opkomende boere.
Die belangrikheid van grondbesit vir die realisering van volhoubare
landboubeginsels word ook in die Februarie 1996, Groenskrif oor die
Landbou, ondersteun (Sidiropoulos, 1997: 284). Volgens die Departement
van Grondsake (South Africa, 1996: 8) sal voornemende swart boere wat
aan bepaalde vereistes voldoen, met 'n eenmalige bedrag van R15 000 per
boer gesubsidieer word vir die aankoop van landbougrond. Hierbenewens
sal die kommissie belas met die herverdeling van landbougrond, toesien
dat die grondhervormingsprogram aan die volgende vereistes voldoen
(Sidiropoulos, 1997: 767):
• Dat dit ten opsigte van die voorgenome gebruik, ekonomies
lewensvatbaar sal wees.
• Dat dit in fiskale terme volhoubaar sal wees.
129
• Dat dit vanuit 'n omgewings oogpunt volhoubaar sal wees.
• Dat dit toegang sal hê tot markte en toeganklik sal wees VIr
werksoekers.
• Dat dit goed voorsien sal wees van water en die nodige infrastruktuur.
Agri Suid-Afrika het beswaar gemaak teen hierdie plan en die memrig
uitgespreek dat RIS 000 ontoereikend is vir die vestiging van' n boerdery
(Sidiropoulos, 1997: 284). Volgens Agri Suid-Afrika sal die voorgestelde
plan kommunale boerdery bevorder, onproduktiwiteit in die hand werk en
neerkom op die storting van hawelose mense op onekonomiese eenhede.
Hierbenewens sal bruikbare landbougrond en skaars water hulpbronne
verspil word, deur dit te onderwerp aan die eise van toenemende
bevolkingsdruk (Sidiropoulos, 1997). Ook Marais en Bosman (1996: 29)
waarsku dat die herverdeling van grond op so 'n wyse moet geskied dat
dit nie die volhoubare gebruik van landbouhulpbronne in die gevaar stel
nie. Sidiripoulos (1997: 284) wys daarop dat dit die beleid van die vorige
regertrig was om grootskaalse, kommersiële landbou te bevorder, terwyl
die huidige regering die klem plaas op die ontwikkeling van 'n
opkomende boeregemeenskap en die vo orsrenmg van betroubare
voedselvoorrade op nasionale sowel as huishoudelike vlak. Daarbenewens
is die huidige beleid volgens Sidiripoulos (1997) ook gemik op
hulpverlening en die ontwikkeling van opkomende boere by wyse van
verdere opleiding en die voorsiening van finansiële hulp en dienste.
Teen bostaande agtergrond en ook omrede eienaarskap rue alleen toegang
tot hulpbronne impliseer nie, maar ook die besit daarvan, is opkomende
boere gevra om hul mening oor eienaarskap uit te spreek. In antwoord
hierop het 100% van die boere aangedui dat hul graag eienaarskap van hul
grond wil bekom. Hierdie bevinding ten opsigte van eienaarskap en die
begeerte van boere om volle eienaarskap van hul grond te bekom,
ondersteun die ontwikkelingsbeginsels van Kleynhans (1991) en
130
Swanepoel (1998) ten opsigte van eienaarskap en die noodsaaklikhied
daarvan vir die realisering van volhoubare beginsels en behoort 'n
positiewe bydrae te lewer tot toekomstige ontwikkelingsbeplanning.
Saunderson (1995: 163) onderstreep ook die belangrikheid van
eienaarskap en vermeld dat dit 'n noodsaaklike element is VIr die
bevordering en toepassing van hulpbronbewaring. Die feit dat die
oorspronklike vestigingstrategie voorsiening maak vir besitreg en dat
opkomende boere sedert vestiging aansoek gedoen het om Landbank
lenings, is 'n positiewe ontwikkeling in lyn met die ontwikkelingstrategie
vir opkomende boere en behoort in toekomstige ontwikkelingsproj ekte
vervat te word.
Gelyke toegang tot natuurlike hulpbronne vorm die hoeksteen van die
Sosiale Stelselbenadering. Teen hierdie agtergrond en bostaande
bevinding aangaande eienaarskap, is opkomende boere gevra of hulle ten
gunste sal wees van' n gedeeltelike belang of aandeel in hul boerdery deur
hul arbeiders. Die resultaat was die volgende:
• Sensitiewe vraag, verstrek geen antwoord: 38%
• Daarteen, werkers is onbetroubaar: 20%
• Daarteen, boerdery is te klein: 20%
• Weet nie, het nog nie daaraan gedink nie: 17%
• Het geen arbeiders in diens nie: 05%
Die interessante afleiding uit bostaande is dat me 'n enkele boer ten
gunste van die vermelde aandeelhouding in sy boerdery is nie. Die indruk
wat geskep word, is dat fetlik al die boere teen sodanige aandeelhouding
gekant is. In totaal is 40% van die boere beslis daarteen gekant, terwyl die
res dit duidelik stel dat hulle dit nog nie oorweeg het nie en liefs nie
daarop wil reageer nie. Vyftig persent van die boere wat daarteen gekant
is, vermeld dat hul werkers onbekwaam en onbetroubaar is en dat hulle
131
daarom me oorweging daaraan sal skenk nie. Hierdie groep meen ook dat
werkers met aandeelhouding probleme kan skep indien hulle nie hul kant
sou bring in 'n vennootskap nie. Bostaande bevinding dui daarop dat die
vertroue tussen werkgewer en werknemer onder verdenking staan. Hierdie
bevinding stem grootliks ooreen met die bevindings in Hoofstuk 4 omtrent
ar beids verhoudinge.
In die aksieprogram van die Vrystaatse Landelike Strategie-eenheid word
samewerkingsooreenkomste op 'n vennootskapsbasis tussen werkgewer en
werknemer juis in die vooruitsig gestel (Rural Strategy Unit, 1997: 35).
Verskillende boerdery-vertakkinge waarin werkers' n aandeel gegee word,
word as voorbeeld genoem. Met inagneming van die algemene teenkanting
teen aandeelhouding volgens hierdie ondersoek, asook die gewildheid van
bestaande werknemersvoordele (Hoofstuk 4), blyk dit raadsaam te wees
om eerder voort te gaan met die huidige bestel. Die aanbeveling van die
Landelike Strategiese-eenheid ten opsigte van opleiding aan plaaswerkers
moet egter verwelkom word en onverwyld toegepas word.
5.3.2 Lewensvatbaarheid van boerdery-eenhede
Soos vermeld, is die beskikbaarheid en toegang tot natuurlike hulpbronne
(Beukes, 1987; Coetzee, 1987 en Omara-Ojungu, 1992) van uiterste
belang vir die voortbestaan en groei van ontwikkelingsproj ekte. In terme
van volhoubaarheid, speel nie alleen die beskikbaarheid en toegang tot
natuurlike hulpbronne 'n belangrike rol nie, maar ook die kwaliteit en
hoeveelheid van die natuurlike hulpbron waartoe toegang gebied word.
In die geval van landbou, het die vraag dadelik ontstaan of boerdery-
eenhede in die studiegebied ekonomies lewensvatbaar is, of nie. In
antwoord hierop het 57% (Tabel 5.4) van die boere in die ondersoek
aangedui dat hulle boerdery-eenhede wel ekonomies lewensvatbaar is.
132
Drie-en-veertig persent van die boere het egter laat blyk dat hul boerdery-
eenhede nie groot genoeg is om 'n ekonomies-volhoubare bestaan daarop
te maak nie.
Tabel 5.4 Redes VIr ekonomiese/onekonomiese boerdery-eenhede in die
studiegebied volgens die oordeel van opkomende boere, 1997.
REDES (EKONOMIESE EENHEID) FREKWENSIE %
Plaas* IS groot genoeg 20 33
Goeie kwaliteit landerye en weiding 13 22
Verdien goeie inkomste uit verhuring van lande 1 2
REDES (ONEKONOMIESE EENHEID) FREKWENSIE %
Plaas te klein 6 10
Beskik oor te min weiding 15 25
Beskik oor te mm landerye 5 8
* Hierdie groep boere het ook aangedui dat hulle finansieël nie daartoe in
staat is om op 'n groter skaal te boer nie.
Die feit dat 43% (Tabel 5.4) van die opkomende boere aangedui het dat
hul grond nie 'n ekonomiese bestaan verseker nie, is 'n rede tot kommer.
Uit hierdie groep van 26 boere, het 58% (15 boere, of 25% van die totale
groep van 60 boere) aangedui dat hulle oor te min weiding beskik. Hierdie
groep boere het dit ook duidelik gestel dat hulle eerder grond met meer
weiding sou verkies het, maar dat hulle nie veel van 'n keuse gehad het
tydens die toekenning van gronde nie. Tydens informele gesprekke met
boere, het dit duidelik geword dat dit veral sommige saaiboere is wat, as
gevolg van swak oeste kla, oor 'n tekort aan weiveld. Hierdie boere kla
dat hul boerderyongebalanseerd is en voeg daaraan toe dat hulle óf hul
landerye sal moet verhuur, óf dit sal moet aanwend vir die aanplanting
van meerjarige grasse ten einde meer vee te kan aanhou. Die feit dat 25%
133
van die opkomende boere in die studiegebied aandui dat hulle 'n tekort
aan weiding ondervind, wys op die belangrikheid van veeboerderyonder
opkomende boere. Hierdie aspek behoort deeglik in aanmerking geneem te
word in bestaande en toekomstige ontwikkelingsbeplanning.
Met inagneming van die beginsels van volhoubare landbou en die
voorwaardes verbonde aan bewaringslandbou, is boere gevra of hul
veegetalle ooreenstem met die weidingskapasiteit van die area. Agt-en-
sestig persent (68%) het aangedui dat hul veebeladings binne die
aanbevole grense is. Slegs 15% het aangedui dat hul veebeladings die
voorgeskrewe grense vir die area oorskry, terwyl 17% aangedui het dat
hulonseker is. Wat laasgenoemde groep betref, kan met 'n redelike mate
van sekerheid aanvaar word dat hul veegetalle ook die drakrag van die
ge bied oorskry.
Die feit dat bykans 70% van die boere volgens hul eie oordeel egter binne
die limiete van die gebied boer, is bemoedigend en dui op 'n positiewe
bewaringsgesindheid onder opkomende boere. Daarteenoor kan egter ook
aanvaar word dat 30% van die boere nie binne die neergelegde reëls vir
volhoubaarheid boer nie. Alhoewel in die minderheid, kan laasgenoemde
groep boere as gevolg van hul boerdery-metodes die ideaal van 'n
volhoubare, stabiele en welvarende boeregemeenskap, soos deur die
Landbou Departement van die Vrystaatse Provinsiale Regering in die
vooruitsig gestel, verydel (Vrystaat Provinsie, 1994). Derhalwe sal dit in
belang van die streek en sy inwoners wees indien die nodige maatreëls en
aksies in werking gestel sal word om die probleem van oorbeweiding aan
te spreek.
Bostaande bevinding ten opsigte van veegetalle en drakrag, asook die
besondere kultuurwaarde wat aan die besit van vee geheg word en waarna
in Hoofstuk 4 verwys word, sluit aan by die opvatting van Omara-Ojungu
134
ten opsigte van die rol van die mens In die benutting van hulpbronne.
Volgens Omara-Ojungu (1992: 24) bestaan hulpbronbestuur uit 'n
verskeidenheid velde en kan daar van verskeie benaderings gebruik
gemaak word. Volgens Omara-Ojungu kan die fisiese omgewing as een
vertrekpunt geneem word, menslike of etnologiese attribute as 'n ander en
die kontroles wat die interaksie tussen die fisiese en menslike attribute
beheer, kan as 'n derde benadering beskou word. Die menslike of
etnologiese benadering stipuleer dat kultuurverskille die hulpbron-
persepsie van mense en hul gebruik daarvan, wesenlik kan beïnvloed.
Kultuur bepaal dus die spesifieke gebruik en aanwending van hulpbronne,
aldus die etnologiese benadering. Dit kom sterk na vore in die besondere
waarde wat aan vee en veral beeste geheg word. Aangesien hierdie
verskynsel veral van toepassing is op Qwaqwa met sy sterk tradisionele
bevolking, behoort dit erkenning te geniet in terme van plaasbeplanning
en ook by indiensnemingsvoorwaardes in die geval van plaasarbeiders.
5.3.3 Gebruiksfrekwensies van energiebronne
Tabel 5.5 identifiseer die vernaamste energie bronne op die plaas en die
doel waarvoor dit aangewend word. Volgens Tabel 5.5 is elektrisiteit in
geen opsig die belangrikste energiebron nie. Selfs wat huishoudelike
gebruike aanbetref, is elektrisiteit heeltemalondergeskik aan ander
energiebronne. Lampolie, kole, hout en mieliestronke blyk by verre die
belangrikste energiebron vir huishoudelike doeleindes te wees. Vyf-en-
negentig persent van die plase in die studiegebied is nie van elektrisiteit
voorsien nie en verklaar die beperkte gebruik van elektrisiteit.
Tabel 5.5 Tipes energiebronne in gebruik deur opkomende boere in die studiegebied, 1997
ENERGIEBRON (%)
r: ::r:: r 'Tl 'Tl 'Tl 'Tl 'Tl 'Tl.... 0 0 0 t:o~ 0rn 0 0
AANWENDING 0''C".l r :>'" r: :'">;" ..... c 3'" :E r: 3: '~". -l'"'";"- (J)..., _. :'>";" '_". .<... '"'_". -l ''_"". en _''"". ::r::0 :>;"0"" ...,~~ 'TltJ -",'" :>;,,'"0 "'~ .... '" :::- ~ Z
"" "3" '"_ .... 3. -''"" .'-." CJ 0=.. p) ._. cr.. 0- (JQ _ • ..., o;::'3'" ~~ë= (D' cr: 0'Cl0- "'CT o 0- '0=".. <:lE o..'" _3.= ''"" C; ,.(i;' "" '" "" :>;" 3 .... :>;" ....0Cl> -'" .:.>..;" 0 o:>;" '::":,::$ :'":s =_·O3 ....,:lE .'" ..-=e. "r""~.... :>;"", "" .'" >~ -o='"o 0.. .'..". 0=.. .'"...='."... -l0 v.:>;" '" '" '" :>;" O'C> "0..:>;" O'C>
.'" '"... .''"" ""
"" fIl>:;
0...., .-;' "'fil>:;;' :E~ .... ~ '" '" ''""0..., .-0..., ~o ...., 0...., 0.-..., .0...,
Beligting 2 81 2 IS
Voedsel-
voorbereid ing 2 73 10 IS
Verwarming
(woonhuis) 2 25 50 23
Watervoorsiening I 17 73 10
Karweiwerk? 60 37 3
Karweiwerk3 34 38 28
Ploeg en plant 88 12
Oes 63 15 22
_..
I. Watervoorsiening vir mens- en diergebruik. w
2. Karweiwerk op plaas. Vl
3. Karweiwerk vanaf en na plaas.
4. Selfaangedrewe stroper.
5. NVT: Die bepaalde toepassing is nie in gebruik nie.
136
Fossielbrandstof is die heel belangrikste energiebron sover dit
produksiedoeleindes betref. Elektrisiteit word hoegenaamd me gebruik
nie. Handearbeid (15 %) word tot 'n redelike mate aangewend vir die
insameling van oeste. Dit geld veral vir die oes van mielies met die hand
en is meestal van toepassing op plase waar mielies op klein skaal verbou
word. Tabel 5.6 verstrek die redes vir die gebruik van die energiebronne
waarna in Tabel 5.5 verwys word. Slegs die belangrikste energiebronne,
soos geïdentifiseer vir elke aanwending, word in oënskou geneem.
Tabel 5.6 Belangrikste energiebronne ill gebruik op plase ill die
studiegebied en redes vir die gebruik daarvan, 1997.
Belangrikste energiebron en redes VIr gebruik (%)
Aanwending
Energie- Geen Geen ander Geri efl ik
bron elektrisiteit Goedkoop Effektief alternatief NVT
5
Beligting Kerse en
(woonhuis) lampolie 65 18 2 15
Voedsel- Hout,
voorbereiding stronke, 65 18 2 15
kraalmis
Verwarming Gas, kole,
(woonhuis) lampolie 57 18 2 23
& .......Water- Masjien
voorsiening' kragkop 5J
...
Trekker &
s le epwa 82 i
Karwei .~t~~~ i i 18.i. ..·..i.i .... i
.i
Ploeg en pl ant i i 2
i ..,.. i i
i
......• ...... ·.···.·.···i
Oes 7 i 68 i 22
..,.... .....
Nota: 1. Watervoorsiening vir mens- en diergebruik.
2. Karweiwerk op plaas.
3. Karweiwerk vanaf en na plaas.
4. Selfaangedrewe stroper.
5. NVT: Bepaalde aanwending is nie in gebruik nie.
6. Donker skakering: werktuie wat fossielbrandstof
as energiebron gebruik (produksiedoeleindes).
137
Alhoewel lampolie, kole, hout en mieliestronke die belangrikste
energiebronne vir huishoudelike gebruik is, word dit nie gebruik omrede
dit effektief of gerieflik is nie. Slegs 18% van die boere in die ondersoek
meen dat laasgenoemde energiebronne kostedoeltreffend IS. Die
meerderheid, vanaf 57% tot 65%, verstrek' n gebrek aan elektrisiteit as
die enigste rede waarom hulle die bostaande energiebronne gebruik. Wat
energie vir produksiedoeleindes aanbetref, blyk die effektiwiteit van
fossielbrandstowwe die oorwegende rede vir die gebruik daarvan te wees.
Tabelle 5.5 en 5.6 toon duidelik dat daar 'n behoefte bestaan VIr die
gebruik van elektrisiteit vir huishoudelike doeleindes. Mieliestronke en
kraalmis verteenwoordig enkele van die energiebronne tans in gebruik en
is direk van die plaas afkomstig. Hout is egter skaars en moet dikwels
aangekoop word. Mieliestronke en kraalmis as aanvullende plaasprodukte
met 'n bepaalde nuttigheidsgraad, word teen geen addisionele koste
geproduseer nie en kan derhalwe as 'n goeie en ekonomiese alternatief
beskou word. Aangesien beide ook as sogenaamde afvalprodukte beskou
kan word, kan ook geargumenteer word dat beide uit 'n omgewings- en
bewaringsoogpunt as aanvaarbare energiebronne gereken kan word
(Saunderson, 1995: 164 Mather, 1996: 45). Laasgenoemde aspekte bring
beide energiebronne ook binne die kader van volhoubare
produksiemetodes.
Miller (1994: 467-470) maak melding van die waarde van biomassa as
moontlike energiebron op die plaas. In Suid-Afrika is die verbranding van
hout en kraalmis vir verhitting en huishoudelike doeleindes 'n algemene
gebruik onder die tradisionele gemeenskappe. Volgens Miller lewer
hierdie energiebronne ongeveer 50% van die en er gt e wat In die
ontwikkelende lande van die wêreld gebruik word. Alhoewel die Oos-
Vrystaat skaars is aan eie houtbronne, aard wattel goed in die gebied en
kan dit op groot skaal aangewend word In die voorsiening van
138
vuurmaakhout. Luidens Miller (1994: 467-469) word biomassa in China en
Indië op 'n groot skaal aangewend vir die lewering van bio-gasse en bio-
vloeistowwe. Die produksie van laasgenoemde word bewerkstellig deur
die omsetting van kraalmis en ander organiese materiaal, deur bakterieë
en chemiese prosesse, na bogenoemde gasse en vloeistowwe. Die oorgrote
meerderheid van hierdie verwerkers kom volgens Miller, op plasies met
intensiewe verbouingsvorme voor en lewer hoofsaaklik metaan-
brandstowwe wat vir verhitting en huishoudelike doeleindes aangewend
word. Die organiese afvalprodukte, afkomstig van die omsettingsprosesse,
word as bemestingstowwe op landerye uitgestrooi. Volgens Miller lewer
die omsetting van biomassa na bogenoemde energievorme ook minder
besoedelingstowwe as steenkool. Die hoë voginhoud (15 tot 95%) verlaag
egter die netto hoeveelheid bruikbare energie en verhoog die gewig van
die grondstowwe, wat die hanteringskoste vermeerder en gevolglik die
netto bruikbare energie-opbrengs verminder. Die belangrikheid van die
omsetting van organiese materiaal in bruikbare landbou-energie word ook
in Suid-Afrika deur die Instituut vir Landbou-ingenieurswese erken en
verder ontwikkel (Louw, 2000: 4). Deur sekere veranderinge aan
bestaande gastoerusting aan te bring, het die Instituut vir Landbou-
ingenieurswese in Pretoria dit moontlik gemaak dat bio-gas gebruik kan
word as brandstof vir kook-, verhitting- en beligtingdoeleindes en vir die
opwekking van elektrisiteit. Sommige ekoloë is egter van mening dat
oesreste beter aangewend kan word as veevoer, organiese bemesting en
die bekamping van oppervlakte erosie op landerye.
Behalwe lil gevalle waar intensiewe melkerye en groenteverbouing
aangetref word, kom intensiewe boerdery-tipes soos in China en Indië
aangetref, nie in Qwaqwa voor me en sal bostaande metodes nie op
grootskaal in Qwaqwa toegepas kan word nie. Waar intensiewe boerdery-
vorme wel voorkom, kan die bruikbaarheid van bostaande metodes
139
ondersoek word. Plantreste en kraalmis kan egter VIr die doel van
organiese bemesting op 'n groter skaal aangewend word.
Alhoewel die opwekking van elektrisiteit in Suid-Afrika met aansienlike
besoedeling gepaard gaan, is elektrisiteit 'n effektiewe energiebron en het
dit 'n verskeidenheid toepassingsmoontlikhede, veralop die plaas. Die
feit dat tussen 57% en 65% van die boere in die ondersoek aandui dat
hulle oor geen elektrisiteit beskik nie, is vanuit 'n produksie-oogpunt 'n
rede tot kommer en die probleem behoort aangespreek te word. Die
opwekking van elektrisiteit op klein skaal met behulp van windlaaiers en
sonpanele, kan ondersoek word. Enkele huishoudings in die omgewing van
Fika Patsodam in Qwaqwa, gebruik elektrisiteit afkomstig van sonpanele
vir radio's en TV-stelle. Volgens Miller (1994: 461) lewer sonpanele
wêreldwyd elektrisiteit aan 30 000 huise. In Indië alleen ontvang 6 000
huise elektrisiteit met behulp van sonpanele. Miller vermeld voorts dat
17% van die wêreld se elektrisiteit teen 2010 deur sonkrag voorsien sal
word. Dit is gelykstaande aan die hoeveelheid elektrisiteit wat tans deur
kernkrag voorsien word en besit die voordeel dat dit heelwat goedkoper en
met minder besoedeling en die gevaar van natuurrampe opgewek kan
word. Sonpanele is daarbenewens ook stil, betroubaar en kan vir ongeveer
30 jaar sorgvrye en kostelose diens lewer. Die enigste nadeel volgens
Miller, is die hoë aankoopkoste van sonpanele. Soos in die geval van
verskeie gevorderde produkte, word egter verwag dat die produksiekoste
van sodanige produkte sal afneem namate deurbrake gemaak word in die
ontwerp en vervaardiging van komponente.
Ten spyte van beperkte kapasiteit, kan elektrisiteit afkomstig van son-
energie doeltreffend aangewend word vir huishoudelike doeleindes en
behoort dit ten minste die lewenskwaliteit van talle boere aansienlik te
verbeter. Met 'n gemiddelde van 70% van die totale aantal sonskynure per
j aar (Hoofstuk 3), behoort die gebied geskik te wees vir die opwekking
140
van sonlig-elektrisiteit vir huishoudelike doeleindes. Daarbenewens is
hierdie metode ook omgewingsvriendelik, goedkoop in terme van die
opwekkingskoste en dus in lyn met die beginsels van volhoubare landbou-
metodes.
Wat fossielbrandstowwe betref, word die meerderheid produksie-metodes
verrig deur werktuie wat van fossielbrandstowwe gebruik maak. In geen
opsig word van trekdiere gebruik gemaak nie. Boere in die studiegebied
het laat blyk dat dit ouderwets, stadig, oneffektief en ook arbeidsintensief
is. Hierdie opvatting van boere omtrent trekdiere verdien verdere aandag,
aangesien daar vanweë die skaal en aard van boerdery in die studiegebied
wel ruimte bestaan vir die kostedoeltreffende aanwending van trekdiere.
Hier word veral verwys na beperkte karweiwerk, skoffelwerk en sekere
aspekte van hooimaak. Benewens die feit dat die gebruik van trekdiere
relatief goedkoop is, is dit ook omgewingsvriendelik en kan die diere as
'n ingeskakelde vertakking van 'n diere-eenheid beskou word, met 'n
bepaalde ekonomiese waarde, lil welke geval sodanige vertakking
bevorderlik sal wees vir die ontwikkeling van 'n volhoubare boerdery-
eenheid.
Dit blyk dat daar 'n bepaalde onkunde onder opkomende boere bestaan
omtrent die gebruik van trekdiere in 'n moderne boerdery. Ten einde
hierdie onkunde te besweer, is dit noodsaaklik dat sinvolle en toepaslike
voorligtingswerk gedoen moet word. Sodanige voorligtingswerk behoort
ook op die verskeidenheid voordele van die genoemde praktyk gemik te
wees. Boere moet egter duidelik verstaan dat daar geen kompetisie tussen
trekdiere en meganisasie bestaan nie en dat die twee praktyke as't ware
aanvullend tot mekaar behoort te staan.
Die duur vervanging- en instandhoudingskoste van landbou-implemente is
hedendaags 'n algemene probleem. In Hoofstuk 6 word onder meer verwys
141
na enkele probleme wat ten opsigte van akkerbou en die verkryging van
oeslenings ondervind word. In Afdeling 5.2.1 word vermeld dat 17% van
die boere in die ondersoek hul landerye uitverhuur, aangesien hulle nie
oor die finansies en implemente beskik om dit self te bewerk nie. In
Afdeling 5.2.2 is bevind dat 48% van die boere óf 'n tekort aan
implemente het, óf verouderde óf implemente in 'n swak toestand besit en
dat hulle as gevolg daarvan nie doeltreffende akkerboumetodes kan toepas
nie. Bostaande illustreer duidelik dat boere bepaalde probleme ten opsigte
van werktuie en implemente ervaar. Die wenslikheid en praktiese
uitvoerbaarheid van die gedeeltelike oorskakeling na goedkoper,
eenvoudiger en omgewingsvriendeliker produksiemiddele behoort teen
bogenoemde agtergrond en binne die raamwerk van volhoubare
landboupraktyke, deeglik in oënskou geneem te word.
5.3.4 Landboupraktyke en omgewingsimplikasies
Opkomende boere in die studiegebied het hulondubbelsinnig uitgespreek
ten gunste van die bewaring van voëls en kleinwild, die bewaring van
inheemse bosse, die beperkte brand van weiveld en die gebruik van
windpompe VIr watervoorsiening. Die positiewe persepsie onder
opkomende boere omtrent bepaalde aspekte van die natuurlike omgewing
en die handhawing daarvan, staan in sterk kontras met 'n degraderende
fisiese omgewing wat in verskeie ontwikkelende lande aangetref word. In
derglike lande geniet die bevrediging van noodsaaklike lewensbehoeftes
'n hoër prioriteit as die bewaring van die natuurlike omgewing. Ook uit
private gesprekke met opkomende boere het hul vertroue III
bewaringspraktyke en die handhawing van die natuurlike omgewing sterk
na vore gekom. In 'n studie na die persepsie van volhoubare landbou
onder boere in die Oos-Vrystaat, bevind Bosman (Groenewald, 1999: 5)
dat die meerderheid boere III die studiegebied ten gunste is van
volhoubare landboupraktyke. Dit stem ooreen met die bevindings van
142
hierdie studie en strook met die grondbeginsels van volhoubare landbou
en behoort derhal we verder ondersoek en ontwikkel te word. Tabel 5.7
illustreer die persepsie onder opkomende boere ten opsigte van enkele
landbou- en bewaringspraktyke.
Tabel 5.7 Persepsie onder opkomende boere in die studiegebied omtrent
die wenslikheid van enkele landbou- en bewaringspraktyke,
1997.
WAARDEBEPALING
PRAKTYK Daarvoor Daarteen Onseker NVT*
% % % %
Windpompe vir watervoorsiening 78 12 10
Gebruik van trekdiere 13 57 23 7
Kompos / kraalmis vir bemesting 25 35 30 10
Biologiese plaagbeheer 8 33 50 9
Biologiese onkruidbeheer 7 30 53 10
Sonpanele vir elektrisiteit 22 33 45
Bewaring van voëls, kleinwild 53 12 35
Beperkte veldbrande 77 2 21
Bewaring van inheemse bosse 67 0 33
* Landbou-praktyke nie van toepassing op sekere boere me, hoofsaaklik
veeboere.
Wat die gebruik van kraalmis vir bemestingsdoeleindes betref, was die
oorwegende beswaar dat die hantering en aanwending daarvan
arbeidsintensief is en dat dit onkruidopslag bevorder en daarom vermy
word. Die feit van die saak is egter dat kraalmis 'n goedkoop afvalproduk
143
met waardevolle bemestingswaarde is. Oorsee en veral in N ederland, word
op groot skaal van organiese bemesting gebruik gemaak. Miller (1994:
328) wys ook op die waarde van kraalmis ten opsigte van die stimulering
van heilsame bakterieë en fungi, die verbetering van grondstruktuur en die
byvoeging van organiese stikstof. Mielies, aartappels en kool
verteenwoordig enkele van die gewasse wat volgens Miller veral baat vind
by die toediening van kraalmis. In 'n studie na die persepsie van
volhoubare landbou onder 398 volhoubare boere in die VSA, bevind
Hanson et al. (1995: 141-142) dat 86% van die boere in sy studiegebied
die gebruik van anorganiese misstowwe drasties ingekort het en met
kraalmis en groen bemesting vervang het. Volgens Hanson et al. (1995:
145) is dit egter belangrik dat die toediening van plantvoedingstowwe reg
bestuur word, aangesien boere soms geneig is om met oormatige
toedienings die behoeftes van die plant te oorskry. Tydsberekening speel
ook 'n belangrike rol, aangesien voedingstowwe beskikbaar moet wees
wanneer die plant dit benodig.
Bostaande bevinding dui daarop dat daar wel ruimte bestaan Vir die
toediening van organiese misstowwe en dat dit verdere navorsing
regverdig. Met die regte verwerking, toediening en bewerking behoort
weinig of geen onkruidopslag plaas te vind nie. Soos in die geval van die
beperkte gebruik van trekdiere, salomvattende voorligting moet plaasvind
om die voordele van hierdie praktyk te verduidelik.
Chapman (1998: 2) skryf die volgende oor die toediening van chemiese en
organiese misstowwe: HA less obvious, but even more damaging effect of
excess chemical fertilizer is the harm it can do to beneficial soil
organisms, including vesicul ar-arbuscul ar mycorrhizal (VAM) fungi.
Mycorrhizal fungi explore the soil for nutrients far beyond the range of
the plant's own roots, and also regulate the uptake of nutrients to
promote the health of their host plants. To successfully use mycorrhizae
144
on crops, farmers must substantially reduce the input of fast-acting NP K
fertilizers. Compost, trace-element minerals and gradual release
fertilizers in small amounts can produce vigorous plants with far less
need for 'rescue' pesticides, fungicides and other chemicals n.
Die meerderheid boere was onseker ten opsigte van die gebruik van
sonpanele, asook biologiese plaag- en onkruidbeheer. Dit dui op 'n
besliste onkunde aangaande hierdie praktyke en is ook so bevestig tydens
gesprekke met boere. Boere het egter ook aangedui dat hulle meer te wete
wil kom omtrent die vermelde aspekte. Biologiese plaag- en
onkruidbeheer verdien ook verdere vermelding. Alhoewel
voedselproduksie danksy die gebruik van plaagdoders skerp toegeneem
het sedert die vyftigerjare, het die vernietigende en skadelike effek van
vroeëre plaagbeheermiddels, waaronder DDT, aanleiding gegee tot die
soeke na omgewingsvriendeliker middels (Miller, 1994: 619-622; Smith,
1998, 18). Vervaardigers en voorstaanders van plaagbeheermiddels (insek-
en onkruiddoders) verwys herhaaldelik na die produksievoordele van
plaagmiddels en wys ook daarop dat plaagdoders geen skadelike effek op
die natuur het of enige gesondheidsrisiko ' s inhou indien ditkorrek
toegedien word nie. Bewyse van besoedeling en siektetoestande onder
mens en dier as gevolg van die gebruik van plaagdoders bestaan egter wel
(Luna en House, 1990: 157-158; Miller, 1994: 626 ; Saunderson, 1995:
164). Ook uit 'n landbou- en omgewingsoogpunt bestaan daar ernstige
besware teen die ongekontroleerde en oormatige gebruik van plaagdoders.
Die Departement van Landbou in die Verenigde State (Miller, 1994: 625)
beweer dat slegs 2% van die plaagdoders wat deur lugbespuiting toegedien
word, die teikenplant of -insek bereik. Gifstowwe wat nie die teikenplaag
bereik nie, beland noodwendig in die lug, op ontblote grond, grondwater,
oppervlaktewater en ander plante en organismes waar dit skadelik kan
wees. Wetenskaplikes verbonde aan dieselfde departement, beweer ook
dat insekte en selfs plante 'n genetiese weerstand teen die meeste
145
gifsoorte ontwikkel (Saunderson, 1995: 164). Laasgenoemde noodsaak
nuwe middels en gevolglike prysstygings, wat lei tot verhoogde
insetkostes vir die boer. In Suid-Afrika is onkruid met 'n weerstand teen
chemiese middels in die koringstreke van die Wes-Kaap 'n probleem (Le
Roux, 2000: 8). Die Kleingraan Instituut op Bethlehem doen tans
navorsing oor die oordeelkundige gebruik van onkruiddoders as deel van
'n geïntegreerde onkruidbestrydingsprogram.
Die soektog na alternatiewe middels VIr plaagbeheer het me alleen
chemiese middels ingesluit nie, maar ook biologiese middels en metodes.
In hierdie verband word veral verwys na plante, diere, voëls, insekte en
mikro-organismes vir die bevegting van skadelike plae. Heelwat navorsing
is alreeds gedoen en merkwaardige sukses is behaal. Navorsing het onder
meer getoon dat minder toedienings van gifstowwe benodig word namate
biologiese plaagbeheermiddels gevestig raak en dat geen toedienings
benodig word in 'n gebied waar 'n volkome habitat vir biologiese
plaagbeheermiddels geskep is nie. Volgens Walters (2000: 10) word
biologiese plaagbeheermiddels op 'n beperkte skaal in Suid-Afrika
gebruik, en bestaan daar 'n behoefte onder Suid-Afrikaanse boere om
meer te wete te kom omtrent die voordele daarvan. Walters (2000)
vermeld voorts dat waardevolle werk deur die Instituut VIr
Plantbeskerming gedoen word in verband met die gebruik van biologiese
middels en dat aansienlike kundigheid in die biologiese bestryding van
plaagsiektes en onkruid oor die j are deur die Instituut ontwikkel is.
In 'n studie na die gebruik van landboumetodes onder 398 volhoubare
boere in die VSA, het Hanson et al. (1995: 141-143) bevind dat 68% van
die boere in sy studiegebied die gebruik van chemiese onkruiddoders
drasties ingekort en vervang het met alternatiewe metodes. Metodes wat
onder meer aangewend IS om chemiese middels te vervang, het
skoffelwerk, afsnywerk, grondbewerkingsmetodes, grondbedekkers,
146
wisselbou en die regte tydsberekening van saadbedvoorbereiding en
misstof-toedienings ingesluit. Ook Reynier en Janke (1990: 174-196) lys
'n verskeidenheid metodes wat suksesvol aangewend kan word vir die
beheer van onkruid, sonder om gebruik te maak van duur en skadelike
chemiese middels. Hierdie bevindings is bemoedigend en toon goeie
potensiaal. Soos in die geval van die gebruik van alternatiewe misstowwe,
bestaan daar ook in hierdie geval 'n behoefte aan navorsing en die
ontwikkeling van beter metodes.
Teen bostaande agtergrond en die hoë kostes verbonde aan gifstowwe en
die toediening daarvan, IS dit belangrik dat alternatiewe metodes
ondersoek sal word. Luna en House (1990: 159-164) en Miller (1994: 625)
beveelonderstaande metodes aan vir die beheer van plae.
• Wisselbou. Deur die gereelde afwisseling van gewasse, verhinder
hierdie metode die vermenigvuldiging van plae wat op 'n bepaalde
plantsoort gemik is.
• Grasstroke in die nabyheid van gesaaides voorsien 'n habitat VIr
sekere predatore.
• Oorskakeling vanaf mono-kulture na 'n groter diversiteit van plante
(int ercr opping) op dieselfde land. 'n Verskeidenheid van verskillende
gewassoorte in stroke op dieselfde land beheer die aanwas van plae.
Ook Howes (1980: 342-343), Hanson (1995: 145), Saunderson (1995:
163-164) en Mather (1996: 44-47) lewer sterk pleidooie ten gunste
van multi-kultuur gewas-aanplantings en wys daarop dat, alhoewel
die opbrengs per gewas in die geval van multi-kultuur aanplantings
minder is as v ir mono-kultuur aanplantings, die opbrengste en
benutting van 'n verskeidenheid gewasse daarvoor kompenseer.
Mono-kultuur aanplantings is volgens Howes (1980) uiters vatbaar vir
plae en is afhanklik van sterk eksterne insette (kunsmis en
plaagdoders) vir optimale produksie. Multi-kultuur aanplantings
147
daarinteen, is beter bestand teen plae, dus goedkoper in produksie-
terme en uit 'n omgewingsoogpunt 'n volhoubare proposisie.
• Die ontwikkeling van gewassoorte met 'n bepaalde weerstand teen
sekere plae, byvoorbeeld koring of bone bestand teen roes.
• Die ontwikkeling van bio-plaagbeheermiddels met aktiewe
bestanddele, afkomstig van sekere plantsoorte.
As gevolg van omgewingsnadele, die hoë koste van chemiese plaagdoders
en die sukses wat reeds met alternatiewe metodes behaal is (Miller, 1994:
620-630), word aanbeveel dat voorligters die voordele van bovermelde
metodes aan opkomende boere sal bekend stel.
Tabel 5.8 illustreer die algemene persepste omtrent die waarde van
sogenaamde omgewingsvriendelike landboupraktyke onder opkomende
boere. Ten einde die begrip te verklaar, is dit aan die hand van enkele
voorbeelde aan boere verduidelik.
Tabel 5.8 Persepsies onder opkomende boere omtrent die waarde van
omgewingsvriendelike landboupraktyke, 1997.
~ERS13~i~lf FREKWENSIE %
i
Onseker 25 41
Vereis meer arbeid 3 5
Oneffektief 16 27
Effektief 16 27
Volgens Tabel 5.8 bestaan daar groot onsekerheid en onkunde oor die aard
en waarde van omgewingsvriendelike praktyke, onder opkomende boere.
Die feit dat 27% van die respondente die praktyke as effektief bestempel
en dieselfde persentasie, ook 27%, dit as oneffektief beskryf, illustreer
die groot mate van onkunde onder opkomende boere omtrent die vermelde
148
praktyke. Die onsekerheid betreffende die waarde van enkele
bewaringspraktyke (Tabel 5.7), stem tot 'n groot mate ooreen met die
bevindings van Tabel 5.8.
Tabel 5.9 weerspieël die mening van boere omtrent die kwaliteit, stand en
beskikbaarheid van natuurlike hulpbronne op hul grond. Uit die tabel blyk
dit dat die meerderheid boere tevrede is met die kwaliteit en die
hoeveelheid natuurlike hulpbronne tot hul beskikking. Hierdie bevinding
strook met die hoë landboupotensiaal van die gebied en bevestig die
positiewe gesindheid onder boere omtrent hul persoonlike boerdery-
vooruitsigte. Hierdie positiewe houding onder boere, wat ook tydens
persoonlike gesprekke na vore gekom het, verskaf 'n noodsaaklike
grondslag wat onontbeerlik is vir gesamentlike beraadslaging, beplanning,
voorligting en opleiding en moet as sulks benut word.
Tabel 5.9 Die beskikbaarheid en gehalte van natuurlike hulpbronne in die
studiegebied volgens die oordeel van opkomende boere, 1997
i(
i tri Redelik
ii .. ......
Lopende water (riviere, strome, ens.) 37 48 15
Grondwater 32 63 5
Opgegaarde water (gronddamme, reservoirs) 32 63 5
Reën 53 47 0
Vrugbare, bewerkbare grond 48 45 7
Goeie, natuurlike weiveld 53 40 7
149
~, .
Foto 3. Voorbeeld van infrastruktuur (afdakke, pakkamers en
werkswinkel) voorsien deur die eertydse Agriqwa.
Foto 4. Opkomende boer (middel) en arbeiders onderweg na landerye.
150
5.4 Gevolgtrekking
5.4.1 Bedryfsdoelstellings
• Kommersiële boerdery met winsmotief is die bedryfsdoelwit van 93%
van die boere in die studiegebied. Hierdie bevinding strook met die
oorspronklike vestigingstrategie van Agriqwa (Hoofstuk 3) en moet in
stand gehou word. Kommersiële landbou IS versoenbaar met
volhoubare landbou-beginsels (Afdeling 5.1) en behoort volgens
volhoubare beginsels bedryf te word. Die ontwikkeling van
kommersiële landbou, ooreenkomstig fundamentele volhoubare
beginsels, word derhal we sterk aanbeveel.
• Die verhuring van landerye deur 17% van die boere in die studiegebied
is nie in ooreenstemming met die beginsels van volhoubare landbou nie
en behoort ontmoedig te word. 'n Tekort aan geld en gebrekkige
werktuie IS van die vernaamste redes vir hierdie probleem en behoort
dringend aangepreek te word. Riglyne vir die moontlike oorbrugging
hiervan word breedvoerig in Hoofstuk 6 bespreek.
5.4.2 Algemene beplanning en tegnologie
• Ontwikkelingskenners (Brokensha et al., 1980: 5-6; Saunderson, 1995:
163; Hanson et al., 1995: 151-152) is dit eens dat daar 'n sterk verband
bestaan tussen inligting, opleiding, voorligting en die suksesvolle
toepassing van tegnologie. Die ondersoek het aan die lig gebring dat
boere in die studiegebied goeie toegang het tot sodanige inligting en
dat boere goed gebruik maak van vakkundige beamptes vir die
verkryging van toepaslike landbou-inligting. Hierdie toedrag van sake
is bemoedigend en strook met die vestigingstrategie (Hoofstuk 3) vir
151
opkomende boere in die studiegebied, asook die beginsels van die
Sosiale Stelselbenadering (Hoofstuk 2) ten opsigte van inspraak en
interaksie en behoort bevorder te word ten einde die bereiking van die
langtermyn doelwitte van volhoubare landbou te verseker.
• Die meerderheid boere (67%) in die studiegebied is van mening dat
lidmaatskap van boereverenigings aan lede toegang verleen tot
waardevolle landbou-inligting. Hierdie bevinding stem ooreen met die
bydraes van Brokensha et al. (1980: 5-6), Saunderson (1995: 163) en
Hanson et al. (1995: 151-152) ten opsigte van die onderlinge
interaksie, aanvulling en ondersteuningfunksies van navorsing,
tegnologie, voorligting en opleiding. Die geïdentifiseerde
betrokkenheid van boere by die georganiseerde landbou, dui op 'n
positiewe gesindheid j eens hul beroep en moet bevorder word.
• Ter aansluiting by tegnologie, voorligting en opleiding is bevind dat
48% van die boere van mening is dat hul werktuie nie aan die vereistes
voldoen wat aan moderne saaiboerdery gestel word nie. Vyf-en-dertig
persent het laat blyk dat hul nie oor die nodige opleiding beskik vir die
deeglike instandhouding van hul implemente nie. Hierdie bevinding
onderstreep die belangrike onderlinge samehang tussen tegnologie,
voorligting en opleiding. Alhoewel nie in die meerderheid nie, is die
persentasie onkundigheid onaanvaarbaar hoog en teenstrydig met
aanvaarde volhoubaarheidsbeginsels en die ontwikkelingsdoelwitte vir
opkomende boere in die studiegebied. Ten einde hierdie tekortkoming
te oorbrug, word aanbeveel dat 'n voorligtingsdiens, gemik op die
gebruik en instandhouding van werktuie, ontwikkel sal word.
• Benewens 'n gebrek aan opleiding in die hantering en instandhouding
van tegnologie, identifiseer die ondersoek ook 'n tekort aan
kapitaalmiddele vir die vervanging van afgeleefde werktuie. Aspekte
152
rakende finansiële selfvoorsiening en metodes VIr die verwesenliking
daarvan, word volledig in Hoofstuk 6 behandel.
• Met inagneming van 'n ooraanbod van arbeid in die streek en ernstige
tekorte aan bedryfskapitaalonder opkomende boere (Hoofstuk 6), moet
meganisasie en die vervanging van werktuie met 'n mate van
omsigtigheid benader word. Teen hierdie agtergrond en die feitdat
me garu sas ie kapitaalintensief is en ook spesiale vaardighede en
opleiding vereis, word aanbeveel dat die geskiktheid van tegnologie
deeglik ondersoek word en slegs aangewend sal word met inagneming
van die invloed daarvan op menslike hulpbronne, finansiële hulpbronne
en die vereistes vir volhoubare landbou-projekte.
5.4.3 Natuurlike hulpbronbestuur
• Al die boere in die studiegebied het hul ten gunste van eienaarskap van
grond uitgespreek. Hierdie bevinding strook met die vestigingstrategie
VIr opkomende boere In die streek en die belangrikheid van
eienaarskap as 'n voorvereiste vir die realisering van volhoubare
beginsels. Teen bogenoemde agtergrond word aanbeveel dat grondbesit
'n integrale deel van alle toekomstige ontwikkelingsprojekte sal vorm.
• Aandeelhouding van werkers in individuele boerdery-ondernemings
blyk op die huidige nie wenslik te wees nie. Arbeidsverhoudinge
(Hoofstuk 4) staan onder verdenking en behoort eers reggestel te word,
alvorens die voordele van aandeelhouding enigsins met boere
opgeneem kan word.
• Die feit dat 43% van die boere van mening is dat hulondernemings nie
ekonomies lewensvatbaar is nie, is 'n rede tot kommer. 'n Gebrek aan
weiding blyk die vernaamste rede vir bogenoemde uitspraak te wees.
153
• Wat die weidingskapasiteit van die studiegebied aanbetref, het 70%
van die boere aangedui dat hul binne die limiete van die gebied boer.
Die bevinding is bemoedigend, strook met die algemene beginsels vir
volhoubare landbou en moet gehandhaaf en waar nodig verbeter word.
• Elektrisiteit speel 'n ondergeskikte rol as energiebron en word deur
slegs 2% van die opkomende boere gebruik.
• Lampolie, mieliestronke en hout word VIr huishoudelike doeleindes
deur 'n aansienlike persentasie boere gebruik (Tabel 5.5).
• Fossielbrandstowwe word oorwegend aangewend VIr gewasverbouing
en algemene karweiwerk. Die meerderheid boere is van mening dat dit
'n doeltreffende energiebron is (Tabel 5.6) en is nie van voorneme om
dit selfs gedeeltelik met 'n alternatiewe bron te vervang nie.
• Kraalmis is 'n goeie en volhoubare alternatief vir chemiese misstowwe
en waar dit as 'n goedkoop neweproduk beskikbaar is, moet boere
omtrent die voordele en effektiewe gebruik daarvan ingelig word.
• Alhoewel effektief, is onkruiddoders duur en bestaan daar voldoende
bewys van die ernstige besoedeling van oppervlak- en grondwater deur
onkruiddoders. Alternatiewe metodes IS goedkoop,
omgewingsvriendelik, lewer goere resultate en moet aan opkomende
boere bekendgestel word.
• Chemiese pesbeheermiddels IS duur, kontamineer grond- en
oppervlakwaters en hou 'n besliste gesondheidsrisiko vir mens en dier
In, indien dit onoordeelkundig aangewend word. Heelwat alternatiewe
en omgewingsvriendelike metodes (Afdeling 5.3) vir die beheer van
154
peste IS alreeds in die landboubedryf in gebruik en dit word aanbeveel
dat opkomende boere daaroor ingelig sal word.
155
HOOFSTUK 6
FINANSIES EN EKONOMIE
6.1 Inleiding
Effektiewe en bekombare finansiële dienste is 'n belangrike voorvereiste
vir die ontwikkeling van die landbou-sektor. Gepaste finansiële dienste is
egter moeilik bekombaar vir die meerderheid middelslag- en kleinboere in
Suid-Afrika. As gevolg hiervan is hierdie boere tot 'n groot mate nog
afhanklik van persoonlike spaargeld, of van familie en informele bronne
vir die verkryging van lenings. Aangesien hierdie metodes van
finansiering nie alleen ontoereikend en onbetroubaar is nie, bied dit geen
finansiële sekuriteit aan boere nie en voldoen dit ook nie aan die vereistes
van medium of langtermyn lenings nie (South Africa, 1998: 49).
Met inagneming van bogenoemde het die re ger mg dit ten doel gestelom
die beskikbaarheid van finansiële dienste aan boere op die volgende wyses
te bevorder (South Africa, 1998: 49):
• Die beskikbaarstelling van gepaste finansiële produkte deur die
Landbank, aan opkomende boere wat arm IS aan materiële- en ander
hulpbronne.
• Die versekering aan die privaatsektor dat die beskikbaarstelling van
finansiële dienste deur die Landbank, nie die diens van private
finansiële instellings aan die landbou sal belemmer nie.
In die besprekingsdokument van die Minister van Landbou en Grondsake
(South Africa, 1998: 49), word die tussentrede van die regering bloot as
'n ondersteuningsrol gedefineer, met die doelom lewensvatbare en
156
volhoubare oplossings te vind vir die finansiële behoeftes van opkomende
boere, asook vir probleme wat ervaar word in gevalle waar boere oor
weinig of geen sekuriteit beskik vir die verkryging van lenings. Volgens
Sidiropoulos (1997: 284) is die Departement van Landbou daarvan bewus
dat opkomende boere as gevolg van 'n gebrek aan eiendomsreg, probleme
ondervind om toegang te verkry tot finansiële bronne. Om die probleem te
oorkom, het die minister' n beroep op finansiële instellings gedoen om die
tradisionele, kollaterale vereistes vir die toekenning van lenings te
verslap en spesiale maatreëls vir opkomende boere te tref met die
terugbetaling van verbande.
Ook die Landbank erken die besondere finansiële behoeftes van
opkomende boere en wys daarop dat boerdery-stelsels onder opkomende
boere aansienlik verskil van die kommersiële boerdery-tipes wat
tradisioneel deur die Landbank bedien is. Om hierdie rede word die
ontwikkeling van 'n produkreeks, wat in die besondere behoeftes van
opkomende boere sal voorsien, genoodsaak (Land Bank, 1998: 2 en 7).
Teen hierdie agtergrond sal vervolgens gelet word op die finansiële
behoeftes van opkomende boere, die finansiële en administratiewe
implikasies van waardetoevoeging en bepaalde aspekte rakende
bemarking.
6.2 Waardetoevoeging en bemarking
Ligthelm en Coetzee (1987: 185) maak die stelling dat die sukses van
ontwikkelingstrategieë grootliks bepaal word deur die inskakeling en
implementering van toepaslike tegnologie. Hiervolgens kan toepaslike
tegnologie omskryf word as 'n samestelling van tegnieke waarmee die
optimale benutting van beskikbare hulpbronne binne' n gegewe omgewing
verkry word. In 'n Derde Wêreld situasie, met 'n oorvloed aan
ongeskoolde arbeid, impliseer bogenoemde die maksimum gebruik van
157
veral kleinskaalse, arbeidsintensiewe projekte. Die gebruik van moderne
tegnologie word nie hiermee oorboord gegooi nie, aangesien bepaalde
aanwendings altyd die gebruik van moderne tegnologie sal vereis. Die
verwerking en waardetoevoeging van produkte op plase in die
studiegebied toon bepaalde ooreenkomste met bogenoemde siening,
aangesien die betrokke aktiwiteite deurgaans arbeidsintensief is en daarby
ook van plaaslik beskikbare tegnologie gebruik maak in die
verwerkingspro ses.
Volgens Nieuwenhuizen (1999: 6) is verskeie faktore verantwoordelik vir
die toename in waardetoevoeging op Suid-Afrikaanse plase. Die
verdwyning van verpligte bemarkingsvoorskrifte, veral eenkanaal-
bemarking, plaas die Suid-Afrikaanse boer in 'n nuwe omgewing wat die
bemarking en geld toevoeging van sy produk aanbetref. Die ontwikkeling
van nuwe tegnologie wat die winsgewende verwerking en verpakking van
produkte op klein skaal moontlik maak, asook die kieskeurigheid en
koste-gevoeligheid van die Suid-Afrikaanse verbruiker, dra daartoe by dat
die gewildheid van waardetoevoeging stadig aan die toeneem IS.
Waardetoevoeging word vervolgens as volg opgesom:
• Die toevoeging van geldwaarde tot 'n produk deur die verdere
verwerking of prosessering daarvan (Nieuwenhuizen, 1999: 6).
• Die toevoeging van bykomende tegnologie tot die standaard
plaasproduk deur prosessering (Kuyper, 1999: 10).
• Die moontlike vertraging van voedselbederf deur prosessering. Met
laasgenoemde word seisoenale blootstelling verminder en die
bemarkingsperiode van die produk verleng (Nieuwenhuizen, 1999;
Kuyper, 1999).
• Die daarstelling van wyer bemarkingskeuses en beter winsgeleenthede
aan die produsent (Nieuwenhuizen, 1999; Kuyper, 1999).
158
Ten einde 'n duidelike beeld van die belangrikheid van produkverwerking
en waardetoevoeging te verkry, is opkomende boere gevra om 'n
aanduiding te verstrek van die omvang van sodanige verwerkingspraktyke
op plase in die studiegebied. Onderstaande opsomming weerspieël die
belangrikheid van waardetoevoeging:
• Boere betrokke by waardetoevoeging*: 53.3%
• Boere nie geïnteresseerd nie: 43.3%
• Boere wat belangstel: 03.4%
* sluit verwerking en direkte bemarking in.
Die feit dat die meerderheid boere betrokke is by waardetoevoeging,
onderstreep die belangrikheid van hierdie aktiwiteit onder boere. Die
algemene sienswyse onder boere omtrent waardetoevoeging, word deur
onderstaande tabel geïllustreer.
Tabel 6.1 Algemene persepste onder opkomende boere In die
studiegebied omtrent waardetoevoeging, 1997.
PERSEPSIE FREKWENSIE %
Geen respons 4 6.6
Geen kennis/ondervinding daarvan nie 3 5.0
Tydrowende praktyk 13 21.6
Nie winsgewend nie 2 3.3
Winsgewend 34 56.6
Onbestendige mark/aanvraag 8 13.3
Nota: Frekwensie oorskry 60 aangesien meer as een opinie verstrek is.
159
Die feit dat die meerderheid boere (56.6%, Tabel 6.1) waardetoevoeging
as 'n winsgewende praktyk beskou, is bemoedigend en verdien verdere
aandag. Volgens boere in hierdie kategorie bied waardetoevoeging en
direkte bemarking 'n goeie addisionele kontantinkomste en skakel dit as
'n aanvullende vertakking goed in by die bestaande boerdery-aktiwiteite.
Volgens hierdie boere word bestaande arbeid en fasiliteite produktiewer
aangewend en ontvang hulle ook meer geld vir hul produkte deur die
uitskakeling van die middelman. Die feit dat die meerderheid boere
voltydse waardetoegevoegdebedrywe aan die gang het en ook oortuig is
van die winsgewendheid daarvan, noodsaak die uitbouing van die
vertakking ten einde 'n betroubare inkomstebron te verseker. Hiermee
moet ook seker gemaak word dat opkomende boere vrye toegang tot die
implementering van waardetoegevoegdebedrywe gebied word.
Dit is ook belangrik dat enkele negatiewe persepsies geïdentifiseer word.
Onderhoude met opkomende boere het aan die lig gebring dat verskeie
boere met waardetoevoegingsprojekte begin het, maar dit vanweë verskeie
redes weer laat vaar het. Volgens Tabel 6.1 beskou 21.6% van die boere
waardetoevoeging as 'n tydrowende praktyk. Boere in hierdie kategorie is
van mening dat die ekstra tyd, arbeid, toesig en administrasie wat vereis
word, nie die inkomste regverdig nie. Die persepsie dat dit 'n tydrowende
praktyk is, kan moontlik met ondoeltreffende bestuur in verband gebring
word en sal reggestel moet word. 'n Klein persentasie (3.3%) beskou
waardetoevoeging en direkte bemarking as nie-lonend, vanweë ekstra
arbeidskoste en kapitaal vir geboue en toerusting. Dertien persent (13.3%)
is van oordeel dat die informele mark uiters onbestendig is en dat hulle
nie oor die opleiding en tyd vir direkte bemarking beskik nie. Figuur 6.1
verstrek die aantal en tipe waardetoegevoegdebedrywe in bedryf in die
ondersoekge bied.
160
Aantal en tipe waardetoegevoegdebedrywe
01 Vars melk
02 Slagskape
03 Hoenders
04 Varke
IJ 5 Groente (onverpak)
06 Groente (verpak)
Figuur 6.1 Die aantal en tipe waardetoegevoegdebedrywe In bedryf op
plase in die studiegebied, 1997.
Nota:
1. Vars melk. Vars melk word per liter uit roomkanne vanaf plaasvoertuie
aan inwoners in Qwaqwa bemark. Inwoners voorsien eie houers. Geen
verpakking. Direkte bemarking.
2. Slagskape. Diere word lewendig en direk aan die publiek bemark. 'n
Onbeduidende persentasie word as geslagte diere bemark. Minimum
verwerking en verpakking.
3. Hoenders. Soos in die geval van slagskape, word hoenders lewendig
bemark in Qwaqwa. Geen verwerking en verpakking.
4. Varke. Lewendige bemarking In Qwaqwa. Geen verwerking en
verpakking.
S. Groente. Meestal kool en pampoene wat in losmaat in Qwaqwa bemark
word. Onverwerk en onverpak.
161
6. Groente. Meestal suikerbone en aartappels wat gesorteer, verpak en
hoofsaaklik in Qwaqwa bemark word. Minimum verwerking en
verpakking.
Volgens Figuur 6.1 blyk vars melk (32%), slagskape (33%) en beide
kategorieë groente (25%) die mees populêre waardetoegevoegde-
vertakkinge te wees. Uit onderhoude met boere het dit geblyk dat die
skepping en fasilitering van bepaalde ontwikkelingstrategieë, die
verwerking en bemarking van waardetoegevoegdeprodukte sal bevorder.
Hierdie standpunt word ook ondersteun deur die positiewe persepsie onder
boere omtrent waardetoevoeging (Tabel 6.1) en die feit dat 53.3% van die
boere In die studiegebied betrokke is by waardetoevoeging. Die
daarstelling van 'n behoorlike infrastruktuur, waaronder die voorsiening
van produktestalletjies in 'n varsproduktemark in Qwaqwa, behoort by te
dra tot die uitbouing en bevordering van die bedryf en sal veral probleme
aanspreek wat ervaar word ten opsigte van die bemarking van produkte.
Tersiêre inrigtings in Suid-Afrika is bewus van die belangrikheid van
produkverwerking in hedendaagse landbou en ondersteun die ontwikkeling
daarvan. Die Departement Voedselwetenskap aan die Universiteit van die
Oranje-Vrystaat dien as voorbeeld in die aanbieding van kursusse in die
verwerking van plaasprodukte. Aandag word veral gegee aan ekonomiese
beginsels en die rol van bemarking, terwyl waardetoevoeging tot suiwel-
en vleisprodukte, sanitasie by produkverwerking en produkontwikkeling
van die vernaamste onderwerpe is wat aangeraak word (Steyn, 1999: 64).
Volgens Nieuwenhuizen (1999: 6) is die dae van die onbetrokkenheid van
die produsent by die verwerking, verpakking en bevordering van sy
produk, vmrn g besig om iets van die verlede te word. Hoewel
gespesialiseerde kennis 'n absolute voorwaarde vir sukses in die uiters
mededingende wêreld van die verwerkte produk is, het die boer as
162
ondernemer geen ander uitweg as om hierdie gespesialiseerde wêreld sy
eie te maak nie. Volgens Nieuwenhuizen bring die eise van vernuwing nie
alleen nuwe risiko's na vore nie, maar vereis dit ook dinamiese
ondernemingskunde van die boer. Benewens 'n bewese kennis van
produkverwerking en bemarking, moet boere, aldus Nieuwenhuizen, ook
bedag wees op koste-beheer en verbruikerstendense ten opsigte van die
kwaliteit en voorkoms van produkte. Die feit dat navorsingsinstansies in
Suid-Afrika, waaronder die WNNR, gemoeid is met die ontwikkeling van
loodsaanlegte vir die verwerking van plaasprodukte, is bemoedigend en
behoort in aanmerking geneem te word in ontwikkelingsbeplanning geng
op die versterking van verwerkingbedrywe in Qwaqwa.
6.3 Die ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede
Die rol van vroue in die landbou en veral in die ontwikkelende lande, mag
nie onderskat word nie. In Afrika lewer vroue 'n belangrike bydrae ten
opsigte van huishoudingverdienste en die voorsiening van voedsel aan hul
families (Buvinic, 1990: 290-292; Garbers, 1984: 13-19). Die pligte van
vroue In tradisionele gemeenskappe betrokke by die kleinskaalse
verbouing van voedsel vir hul huisgesinne, behels onder andere die
aanplanting van gewasse, skoffelwerk, die insameling en storing van
oeste, die verwerking van landbouprodukte vir huishoudelike gebruik en
die versorging van diere (Hahn, 1990: 508-512). As gevolg van die
belangrikheid van hierdie aspek, is opkomende boere gevra om 'n
aanduiding te verskaf van die boerdery-aktiwiteite waarby hul gesinslede
betrokke is. Die leiersrol van vroue ten opsigte van sekere boerdery-
aktiwiteite is duidelik deur die studie uitgewys. Onderstaande tabel
verstrek 'n aanduiding van die aktiwiteite waarby gesinslede en veral
vroue, betrokke is.
163
Tabel 6.2 Die aantal en tipe boerdery-aktiwiteite waarby die gesinslede
van opkomende boere in die ondersoekgebied betrokke is, 1997.
BOERDERY -AKTIWITEIT FREKWENSIE* %
Geen respons 1 2
Geen aktiwiteit 24 35
Slaghoenders/ eiers 20 30
Varkboerdery 15 23
Melkery 4 6
Groente 1 2
Slagskape 1 2
* Frekwensie oorskry 60 aang e sren sornrmg e gesinne by meer as een
aktiwiteit betrokke is.
Uit bostaande tabel kan afgelei word dat 63 % van die gesinne van
opkomende boere direk betrokke is byeen of ander vorm van boerdery-
aktiwiteit. Dit verteenwoordig 'n aansienlike persentasie en dui
onomwonde op die belangrikheid van gesinsdeelname aan boerdery-
akti witeite en strook met die bevindings van Buvinic (1990) en Conway
en Barbier (1990). Die redelike prominentheid van slaghoenders en varke
(30% en 23% onderskeidelik) salook deeglik in berekening gebring moet
word by die formulering van toekomstige ontwikkelingstrategieë.
Sewentig persent van die huisgesinne wat meedoen aan boerdery-
aktiwiteite, doen dit om die boerdery-inkomste aan te vul en 30% omrede
dit as 'n aanvullende vertakking goed inskakel by die bestaande boerdery-
aktiwiteite. Ekonomiese- en omgewingsaspekte wat hiermee verband hou,
is veral vanuit 'n volhoubaarheidsperspektief van groot belang. So
byvoorbeeld word oortollige plantreste, wat normaalweg verlore sou gaan,
164
benut as voer vn varke. Op dieselfde wyse word arbeid effektief en
ekonomies aangewend regdeur die jaar.
6.4 Bemarking
Tradisionele bemarkingsrade en metodes van bemarking het aansienlik
verander oor die afgelope dekade. Die deregulering van die landbou het
nie alleen belangrike strukturele veranderings teweeggebring me, maar
was ook verantwoordelik vn die drastiese verandering van bestaande
landbou-bemarkingskanale en die daarstelling van nuwe prys- en
bemarkingstrukture. Die subsidiëring van landbouprodukte het grootliks
weggeval en bygedra tot die ontstaan van markverwante pryse, wat meer
in lyn is met die nasionale en internasionale vraag na landbouprodukte.
Amptelike beskerming deur invoerbeheer is afgeskaal en deurdat boere nie
meer beperk IS tot die tradisionele beheerrade en kooperatiewe
eenkanaalbemarkingstelsels nie (Nieuwenhuizen, 1999), geniet boere
groter beweegruimte wat die bemarking van landbouprodukte aanbetref.
Die feit dat 82% van die boere in die studiegebied tevrede is met die
bestaande bemarkingskanale, kan beskou word as 'n aanduiding dat boere
voorkeur verleen aan 'n stelsel wat die keuse bied van 'n tradisionele
bemarkingstruktuur aan die een kant en 'n struktuur met ruimte VIr
individuele onderhandeling aan die ander kant. Die deregulering van die
tradisionele bemarkingskanale bied boere ook die geleentheid om deur
direkte bemarking self die mark te betree, die middelman uit te skakel en
sodoende bykomende wins op produkte te verdien. Norman (1993, 16)
ondersteun die deregulering van die mark en meen dat deregulering
geleenthede skep VIr die ontginning van die mark deur privaat
ondernemings. In Suid-Afrika is dit tans 'n algemene praktyk by boere en
privaat ondernemings om betrokke te raak by die kontraktering van
mielie- en koringaanplantings en die bemarking daarvan.
165
6.5 Finansiële - en administratiewe bestuur
6.5.1 Vernaamste boerdery-tipes en aanvullende inkomstebronne
Aangesien sekere boerdery-tipes besondere beplanning en ook finansiële
eise stel, is boere gevra om 'n aanduiding te verstrek van die vernaamste
boerdery-aktiwiteit waarby hul betrokke is. Onderstaande tabel verskaf
die besonderhede.
Tabel 6.3 Opsomming van belangrikste boerdery-tipes III die
ondersoekgebied, 1997.
BOERDERY-AKTIWITEIT FREKWENSIE %
Gewasverbouing 13 22
Veeboerdery 19 32
Gemengde boerdery 28 46
Die feit dat 46% van die boere (Tabel 6.3) betrokke is by gemengde
boerdery, is nouliks' n verrassing en strook met die landboukundige aard
van die streek. Die klimaat en heuwelagtige topografie van die gebied tel
ook in die guns van veeboerdery teenoor saaiery. Volgens Tabel 6.5
verklaar 58% van die boere in die ondersoek dat hulle finansiële probleme
ondervind en dat hulle as gevolg daarvan nie in staat is om oeslenings te
bekom nie. Hierdie boere het tydens onderhoude ook vermeld dat hulle as
gevolg van sodanige kontantvloeiprobleme nie in staat is om al hul
landerye te bewerk nie. Sommige boere het laat blyk dat hulle as gevolg
hiervan nie behoorlike bewerking en bemesting van hul landerye kan
toepas nie. As gevolg van swak opbrengste vanweë ontoereikende insette,
maak hulle geen winste op gesaaides nie en is hulle verplig om af te skaal
op saaiboerdery. Laasgenoemde verklaar die dilemma van saaiboere in die
166
studiegebied en ook die groeiende vraag na weiding onder opkomende
boere (Tabel 5.4). Teen die agtergrond van die geformuleerde
ontwikkelingsdoelwitte van die streek (Hoofstuk 3) en die klem op die
daarstelling van volhoubare boerdery-eenhede, behoort die besondere
behoeftes van saaiboere spesiale aandag te geniet. Tabel 6.3 wys ook
daarop dat veeboerdery die tweede belangrikste boerdery-tipe in die
ondersoekgebied verteenwoordig en deur 32% van die opkomende boere
beoefen word. Dit is ook die boerdery-tipe wat die minste hulp benodig,
naamlik 5% (Tabel 6.5).
Die ondersoek het ook laat blyk dat boerdery nie die enigste inkomstebron
onder 'n sekere persentasie boere is nie. Die belangrikste aanvullende
inkomstebronne en die persentasie boere wat tydens die ondersoek daarby
betrokke was, is die volgende:
• Kleinhandel (formele sektor): 30%
• Dienstebedrywe: 07%
Die res (63%) het aangedui dat boerdery hul enigste inkomstebron is.
Boere betrokke in die kleinhandel, bedryf onder meer drankwinkels,
kafees, slaghuise, hardewarewinkels, hout-en-kole-besighede en tavernes.
Diegene in die dienstebedrywe IS hoofsaaklik betrokke by
begrafnisondernemings, losieshuise en die huurmotorbedryf. Indien die
inkomste uit boerdery voldoende was vir elke boer in die studiegebied,
sou daar weinig rede bestaan het vir die ontginning van addisionele
inkomstebronne. Die feit dat 37% van die boere in die studiegebied egter
bykomende inkomstebronne het, dui op die teenoorgestelde en verdien
verdere aandag. Norman (1993: 8) wys daarop dat aanvullende
inkomstebronne die druk op natuurlike hulpbronne in dig bevolkte
landelike gebiede verlig. Dit verbreed die inkomstebasis van die landelike
gemeenskappe en behoort volgens Norman aangemoedig te word indien dit
167
me in konflik is met die oorhoofse landbou-strategieë van 'n gebied me.
Die vestiging van opkomende boere in Qwaqwa was egter daarop gemik
om lewensvatbare boerdery-eenhede daar te stel met die doelom 'n
selfstandige en onafhanklike bestaan aan opkomende boere te verseker
(Hoofstuk 2 en 3). Teen hierdie agtergrond is boerdery-eenhede beplan en
aan opkomende boere toegesê. Die totstandkoming van besighede buite
die landbousektor blyk dus in konflik te wees met die oorspronklike
ontwikkelingstrategie VIr opkomende boere, en alhoewel vrye
enterpreneurskeuses die reg en voorreg van elke entrepreneur is, behoort
ondersoek ingestel te word na die redes en wenslikheid van bogenoemde
ontwikkeling.
6.5.2 Administratiewe bestuur
Onderhoude met landbouleiers en individuele opkomende boere tydens die
ondersoek wat die hoofstudie voorafgegaan het, het aan die lig gebring dat
opkomende boere bepaalde bestuursprobleme ervaar. Ten einde die aard
en omvang daarvan te bepaal, is aspekte betreffende ondernemingsbestuur
in die hoofondersoek ingesluit.
Tabel 6.4 is die resultaat van hierdie ondersoek en dui aan dat 44% (17%
plus 27%) van die boere in die ondersoek 'n bestuursprobleem van die een
of ander aard ervaar. Van hierdie groep het 27% probleme ondervind ten
opsigte van algemene bedryfsbeplanning, finansiële beplanning en ook
personeel bestuur. Bestuursaangeleenthede (44%, Tabel 6.4) en
arbeidsverhoudinge (49%, Tabel 4.3) blyk besliste probleemareas te wees.
Boere met administratiewe probleme het aangedui dat hulle óf gepaste
opleidingskursusse in administrasie sal wilondergaan, óf sou verkies om
van die dienste van professionele ouditeure gebruik te maak indien hulle
dit sou kon bekostig. Diegene met probleme op bestuursvlak het
aangetoon dat hulle graag opleiding in finansiële beplanning, algemene
168
boerdery-bestuur en personeelbestuur wilondergaan. Wat boerdery- of
plaasbestuur aanbetref, is veral verwys na probleme met betrekking tot
algemene boerdery-beplanning. Boere in hierdie kategorie het aangedui
dat die korttermyn- beplanningsprogramme van hul boerdery-bedrywighede
nie na wense is nie, aangesien hul daaglikse beplanning no g op 'n dag-tot-
dag basis geskied. Met betrekking tot personeelbestuur het boere laat blyk
dat hul te kort skiet wat die aanwending en bestuur van arbeid aanbetref.
Tabel 6.4 Algemene bestuursprobleme soos ervaar deur opkomende boere
in die ondersoekgebied, 1997.
KUMU LATlEWE
ILEEM FREKWENSIE
PERSENTASIE
Administratief 10 17 17
Bestuursvlak* 16 27 44
Geen probleem 34 56 100
* Verwys na probleme verwant aan boerdery-beplanning, finansiële
beplanning en personeelbestuur.
Tabel 6.5 sluit aan by tabel 6.4 en toon die vernaamste boerdery-
vertakkinge aan wat, volgens opkomende boere spesiale aandag benodig.
'n Gebrek aan finansies (58%) blyk 'n ernstige probleem vir die
meerderheid boere te wees. Tydens persoonlike onderhoude met boere het
dit ook geblyk dat hierdie probleem die resultaat kan wees van probleme
wat op ander terreine ondervind word. Alhoewel feitlik alle besighede
afhanklik IS van krediet vir die normale bedryf van sake, IS die
aansienlike persentasie boere (46%, Tabel 6.6) wat probleme ondervind in
die verkryging van krediet, 'n bron van kommer. In privaat gesprekke met
boere het dit ook aan die lig gekom dat verskeie van die probleme wat
deur boere ondervind word, grootliks aan ondoeltreffende bestuur
169
toegeskryf kan word. Veral finansiële probleme blyk die gevolg te wees
van gebrekkige bestuurspraktyke.
Tabel 6.5 Boerdery-vertakkinge wat volgens die oordeel van opkomende
boere in die studiegebied spesiale aandag benodig, 1997.
VERTAKKING FREKWENSIE %
Benodig geen hulp 4 7
Finansiële afdeling I 35 58
Lewendehawe afd el ing? 3 5
Gewasverbo uing ' 16 27
Algemene Pl aasbe stuur" 2 3
Nota: 1. Produksielenings (oeslenings en lenings vir die aankoop van
vee).
2. Behoefte aan ekstra weiveld.
3. Behoefte aan opleiding in gewasverbouing.
4. Opleiding in algemene plaasbestuur, administrasie,
bedryfsbeplanning en personeelbestuur.
Akkerbou is, naas finansies, deur 27% (Tabel 6.5) van die boere as die
tweede grootste probleem-area uitgesonder. Die volgende aspekte is as die
vernaamste struikelblokke geïdentifiseer:
• Verouderde en onbetroubare implemente.
• Hoë instandhoudingskoste van implemente.
• Hoë produksiekoste (diesel, saad, kunsmis en plaagdoders).
• Gebrekkige kennis van verbouingsmetodes.
• Gebrekkige kennis ten opsigte van die versiening en instandhouding
van masjinene.
'n Kritiese ontleding van bostaande faktore illustreer die oorheersende rol
van finansiële aangeleenthede. Vervangingskoste, instandhoudingskoste
170
en produksiekoste kom veral ter sprake en korreleer met die identifisering
van finansiële probleme soos aangetoon in Tabel 6.5. Die feit dat
akkerbou as 'n probleem-area geïdentifiseer is en ook dat boere in die
studiegebied van mening is dat hul boerderyafhanklik IS van finansiële
hulp vanaf owerheidsweë (Tabel 6.8), verdien verdere aandag.
Ondoeltreffende finansiëlebestuur en gebrekkige bedryfspraktyke blyk die
hoofrede te wees vir die benarde finansiële posisie waarin enkele boere
hulself bevind. Die aanbieding van tersaaklike opleidingskursusse in
finansiële- en bedryfsbestuur behoort aandag te geniet. In hierdie verband
is dit noodsaaklik dat die eertydse voorligtingsdiens weer geaktiveer sal
word en dat voorligtingsbeamptes aangewend sal word as fasiliteerders en
aanbieders van sodanige kursusse.
6.5.3 Finansies en lenings
Tabel 6.6 verstrek redes VIr die toekenning of werering van finansiële
hulp aan opkomende boere in die studiegebied. Volgens hierdie tabel IS
finansiële hulp om verskillende redes aan 46% van die boere geweier.
Tabel 6.6 Redes VIr die toekenning/weiering van produksielenings aan
opkomende boere in die ondersoekgebied, 1997.
REDES VIR DIE WEIERING VAN LENINGS
Swart boer 2 3
Gebrekkige waarborge/sekuriteit 8 13
Swak finansiële rekord 18 30
Goeie finansiële rekord 18 30
NOG NOOIT AANSOEK GEDOEN 14 24
171
Volgens Tabel 6.6 is lenings aan 43% van die boere geweier as gevolg van
gebrekkige waarborge en swak finansiële rekords. Volgens hierdie groep
boere was opeenvolgende droogtes en die opeenhoping van skuld as
gevolg van droogtes, verantwoordelik vir hul swak finansiële posisie.
Hierdie groep boere het ook laat deurskemer dat hulle as gevolg van
streng finansiële voorwaardes, dit moeiliker vind om lenings deur die
ko ó per as ie te verkry, as wat die geval was by die destydse Agriqwa.
Volgens '.n persoonlike mededeling deur 'n amptenaar van Agr i-Eco , is
sekere opkomende boere self verantwoordelik vir die onbenydenswaardige
posisie waarin hulle verkeer, aangesien hul nie die voorwaardes, verbonde
aan oeslenings, nakom nie. Hierdie boere bemark die produkte waarvoor
huloeslenings ontvang nie deur die koë per asi e nie, maar privaat en
versuim sodoende om hul lenings af te los. Die gevolg is dat die plaaslike
ko operas ie traag is om nuwe oeslenings aan hierdie boere toe te staan.
Aan die anderkant egter, het 30% (Tabel 6.6) van die boere geen probleme
ondervind met die verkryging van lenings nie. Hierdie aspek en die feit
dat boerdery-omstandighede en die fisiese gesteldheid van die gebied
dieselfde is vir al die boere in die studiegebied, laat die vraag ontstaan
waarom 'n aansienlike persentasie boere uit dieselfde gebied, ernstige
finansiële probleme ondervind. Hierdie aspek verdien verdere ondersoek
en beklemtoon ook die behoefte aan behoorlike finansiële bestuur onder
opkomende boere.
Boere met finansiële probleme het voorts laat blyk dat hulle op 'n kritieke
stadium aan hul eie lot oorgelaat is deur die ontydige ontbinding van die
destydse Agriqwa. Volgens hierdie boere is hul skuld aan Agriqwa
gekonsolideer en is hulle sodoende gedwing om met moeite hul finansiële
verpligtinge na te kom. Hierdie boere mis die finansiële bystand wat hul
van Agriqwa ontvang het en glo dat die hulpprogramme wat Agriqwa
aangebied het, te vinnig onttrek is. Volgens Mather (1996: 45) opper die
172
1995-Witskrif op die Landbou ernstige voorbehoude ten opsigte van die
geredelike beskikbaarstelling van krediet aan boere. Volgens dié Witskrif
het die maklike toesegging van krediet aanleiding gegee tot die finansiële
krisis waarin baie boere hulleself bevind. Dit het volgens die Witskrif,
ook bygedra tot stygings in insetkostes en die toename in meganisasie.
Aangesien beide me bevorderlik IS VIr volhoubare landbou me,
bevraagteken die Witskrif die wenslikheid van sogenaamde goedkoop
krediet.
6.5.4 Algemene boerdery-probleme en hulpverlening
As 'n opsommende vraag is dit aan boere gestelom die heel dringendste
pro bleem wat hulondervind, te lys. Tabel 6.7 weerspieël hierdie
bevinding.
Tabel 6.7 Opsomming van die dringendste probleme wat deur opkomende
boere in die studiegebied ondervind word, 1997 .
....
PROBLEEM FREKWENSIE %
Watervoorsiening 1 8 13
Bedryfskapi taal2 35 59
Be stuur sprob leern ' 5 8
Personeelpro bleem 10 17
Tekort aan weiding 2 3
1: Watervoorsiening vir menslike gebruik, vee en groentetuine.
2: Tekort aan bedryfskapitaal.
3: Bestuur en beplanning van boerdery.
Tabel 6.7 laat blyk dat 'n tekort aan bedryfskapitaal die ernstigste
probleem is waarmee opkomende boere tans worstel. Saaiboere veral, het
173
die probleem toegeskryf aan opeenvolgende swak oeste oor die afgelope
aantal jare. Boere het ook aangedui dat huloeslenings as gevolg van
opgehoopte skuld onvoldoende is en dat hulle derhalwe moet besnoei op
sekere insetkostes, waaronder bemesting en plaag- en onkruidbeheer. Die
gevolg is 'n bose kringloop met dalende opbrengste en 'n toenemende
onvermoë om hul finansiële verpligtinge na te kom. Hierdie bevindings
stem ooreen met Tabel 6.5 en soos in laasgenoemde geval is finansies en
gewasverbouing van die dringendste probleme wat deur opkomende boere
ondervind word.
Personeelbestuur blyk ook 'n probleem te wees vir 'n redelike persentasie
boere (17%, Tabel 6.7). Die belangrikste probleme wat in hierdie geval ter
sprake gekom het, was onder meer diefstal en die hoë omset aan arbeid.
Probleme met betrekking tot arbeidsbestuur is in Hoofstuk 4 uitgewys en
blyk 'n ernstige probleem te wees. Met betrekking tot laasgenoemde
bevinding is vasgestel dat gebrekkige werksomstandighede grootliks
verantwoordelik is vir onbevredigende arbeidsverhoudinge.
Goeie arbeidsverhoudinge is 'n belangrike vereiste vn ekonomiese gr oei
(Sidiropoulos, 1997: 373) en dit is die taak van die werkgewer (Gerber et
al., 1995; Swanepoel, 1998) om 'n werksomgewing te skep wat
bevorderlik is vir die bereiking van gemeenskaplike doelwitte, soos
bepaal deur die bestuur en werknemers. Ook uit 'n finansiële oogpunt is
dit belangrik dat 'n stabiele en gelukkige werksomgewing geskep word,
aangesien produksie tot 'n groot mate berus op goeie arbeidsverhoudinge.
Tabel 6.8 wys op die tipe hulp wat deur opkomende boere verlang word.
Volgens hierdie tabel is die meerderheid (52%) opkomende boere van
mening dat boere finansieël bygestaan moet word. Die algemene gevoel is
dat opkomende boere aan die begin-stadium van hul boerdery 'n
eenmalige, nie-terugbetaal bare finansiële hulppakket moet ontvang, ten
174
einde hulle oor die moelike beginjare van hul boerdery te help. Boere wat
alreeds 'n swaar skuldlas dra, moet 'n soortgelyke, nie-terugbetaalbare
hulppakket ontvang om hulle in staat te stelom hul skulde te delg.
Tydens onderhoude het boere ook te kenne gegee dat die ou
oesieningstelsel van Agriqwa weer ingevoer moet word. Die feit dat 43 %
(Tabel 6.6) van die boere dit moeilik vind om oeslenings deur die
landboukooporasies te bekom, blyk die vernaamste rede vir hierdie
mening te wees.
Tabel 6.8 Vernaamste landboukundige hulp wat volgens die oordeel van
opkomende boere deur opkomende boere in die studiegebied
verlang word, 1997.
TIPE HULP FREKWENSIE* %
Opleiding en voorligting 27 45
Finansiële hulp 31 52
Veeplase/weiding 5 8
Onseker 1 2
* Frekwensie oorskry 60 aangesien boere op meer as een opinie geregtig
was.
Oor die algemeen gesproke is enige besigheid afhanklik van krediet en die
beskikbaarheid daarvan. Finansiële hulp moet beskou word as die
verskaffing van krediet tydens 'n periode van kontantskaarste.
Onoordeelkundige finansiële hulppakette en subsidiëring versteur
ekonomiese realiteite en skep bepaalde nadele vir die ontvangers (South
Africa, 1998: 50). In die eerste plek word die beginsel van ekonomiese
bekostigbaarheid nooit aangeleer nie en tweedens bly die ontvangers altyd
175
afhanklik van die owerheid VIr huloorlewing. In die studiegebied blyk
ondoeltreffende finansiëlebestuur en gebrekkige bedryfspraktyke die
hoofrede te wees vir die benarde finansiële posisie waarin enkele boere
hulself bevind. Die beskikbaarstelling van nie-terugbetaalbare
hulppakkette sal in alle waarskynlikheid nie die probleem oplos nie. Die
aanbieding van tersaaklike opleidingskursusse 10 finansiële- en
bedryfsbestuur behoort egter aandag te geniet.
Tabel 6.8 toon ook aan dat 45% van die boere in die studiegebied begerig
is om opleiding in plaasbestuur , finansiële bestuur en administratiewe
bestuur te ondergaan. Dieselfde groep boere het ook op die belangrikheid
van volgehoue landbouvoorligting gewys en het die hoop uitgespreek dat
die opleiding en voorligtingsdiens van die destydse Agriqwa weer in
werking gestel sal word. Nell (1998: 178) maak ook melding van
gebrekkige voorligtingsdienste in sy studie onder skaap- en bokboere in
Qwaqwa. Nell beveel die herinstelling van 'n doeltreffende
voorligtingsdiens aan, asook deurlopende opleidingsprogramme om
voorligtingsbeamptes op die hoogte te hou van die nuutste landbou-
tegnologie.
Die Departement van Landbou lê besondere klem op die belangrikheid van
landbou-voorligting in die bevordering van landbou onder opkomende
boere. Die Departement bestempel die voorligtingsdienste van die
nasionale - en provinsiale owerhede as die belangrikste verskaffers van
landbou-inligting aan opkomende boere. Ten einde 'n doeltreffende
voorligtingsdiens te lewer, word die volgende inisiatiewe deur die
Departement in die voorui tsig gestel (S outh Africa, 1998: 43 -44):
• Die heropleiding van geïdentifiseerde voorligtingsbeamptes met die
doelom die besondere behoeftes van agtergeblewe en opkomende
boere aan te spreek.
176
• Die verbeterde skakeling tussen navorsingsinrigtings en
voorligtingsdienste ten einde die ondersteunende rol tussen beide
instansies te versterk.
• Verbeterde skakeling tussen voorligters, boere en insetverskaffers ten
einde werkbare en koste-effektiewe vennootskappe tot stand te bring.
• Die ontwikkeling van metodes vir die beskikbaarstelling van inligting
aan opkomende boere deur die massamedia.
Volgens Tabel 5.4 is 25% van die boere in die studiegebied van mening
dat huloor te min weiding beskik. Volgens Tabel 6.8 word bykomende
weiding dringend benodig deur 8% van die boere in die studiegebied.
Boere in die laasgenoemde kategorie is ook van mening dat hulle 'n
beperkte keuse gehad het ten opsigte van die keuse van 'n bepaalde
boerdery-tipe en dat hulle veeplase sou verkies het. Volgens Tabel 6.3 is
32% van die boere in die ondersoekgebied veeboere, teenoor 22%
saaiboere, en onderstreep daarmee die belangrikheid van hierdie
vertakking. Bostaande bevindings dui op 'n moontlike probleem met die
samestelling van boerdery-eenhede, óf andersins, op 'n gebrek aan oorleg
met voornemende boere wat ten tye van die toekenning van plase
plaasgevind het. In laasgenoemde geval, behoort die boerdery-voorkeure
van individuele boere meer erkenning te geniet het. In terme van die
ontwikkelingsbenadering wat in hierdie ondersoek gevolg word, is dit
noodsaaklik dat alle belanghebbendes as deelnemers en besluitnemers
beskou sal word (Kleynhans, 1991: 159-160). Volgens die Sosiale
Stelselbenadering kan begrip en motivering me ontwikkel sonder
effektiewe inspraak me. Die oplossing vir probleme lê in interaktiewe
beplanningsforums, met effektiewe skakeling tussen beplanners en
teikengroepe.
Die 2% boere wat onseker is (Tabel 6.8), meen dat hulpmaatreëls me
geïdentifiseer kan word nie, alvorens die probleme wat boere ondervind,
177
vasgestel is me. Volgens hierdie groep moet probleme individueel
geïdentifiseer word, sodat hulpmaatreëls op 'n individuele grondslag,
volgens die behoeftes van elke boer, getref kan word.
6.6 Gevolgtrekking
6.6.1 Waardetoevoeging
• Drie-en-vyftig persent van die boere in die studiegebied is betrokke by
waardetoevoeging en 56.6% beskou dit as 'n winsgewende boerdery-
praktyk. Die optimale benutting van arbeid, infrastruktuur en
neweprodukte is van die vernaamste argumente ten gunste van
waardetoevoeging. Ontoereikende kennis In bemarking,
produkverwerking en 'n gebrek aan infrastruktuur Vir direkte
bemarking, blyk van die vernaamste struikelblokke te wees. Positiewe
terugvoering en gunstige aspekte wat volhoubare landbou ondersteun,
regverdig die ontwikkeling en versterking van waardetoevoeging as 'n
aanvullende boerdery-vertakking.
6.6.2 Die ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede
• Drie-en-sestig persent van die gesrune in die studiegebied is direk
betrokke by 'n aanvullende boerdery-aktiwiteit, met die doelom die
boerdery-inkomste aan te vul. Die beskikbaarstelling van hul arbeid en
die gebruik van neweprodukte verteenwoordig goedkoop interne
insette, wat ondersteunend staan tot volhoubare landbou-praktyke. Om
hierdie rede behoort die deelname van gesinslede en aktiwiteite waarby
gesinslede betrokke is, bevorder te word. Buvinic (1990: 305) en De
Villiers (1998: 18) maak melding van die belangrike rol van vroue in
die ontwikkeling van die landbou-sektor in ontwikkelende lande en
178
beveel aan dat ontwikkelingsprogramme tot' n groter mate geng moet
wees op die bemagtiging van vroue en hul toegang tot hulpbronne.
6.6.3 Bemarking
• Landbou-bemarking IS die afgelope dekade gekenmerk deur die
grootskaalse deregulering van tradisionele bemarkingskanale. In die
ondersoekgebied het 81.7% van die boere hul ten gunste van die nuwe
bemarkingsrigting III die landbou uitgespreek. Dit bied nuwe
geleenthede aan die boer en dit is belangrik dat boere die geleenthede
wat deur deregulering gebied word, tot voordeel van die landbou sal
benut en ontwikkel.
6.6.4 Vernaamste boerdery-tipes en aanvullende inkomstebronne
• Die ondersoek het aangedui dat die meerderheid boere (46%) betrokke
is by gemengde boerdery. Hierteenoor is gevind dat saaiboerdery deur
die minderheid (22%) boere beoefen word, dat hulle finansiële
probleme ondervind en as gevolg daarvan gedwing word om oor te
skakel na vee.
• 'n Beduidende persentasie (37%) boere is betrokke by
sakeondernemings buite die landbou-sektor, met die doelom hul
boerdery-inkomste aan te vul. Hierdie praktyk strook nie met die
oorspronklike vestigingstrategie vir opkomende boere in die gebied nie
(Hoofstuk 3).
6.6.5 Administratiewe bestuur
• Boere in die studiegebied ondervind bepaalde probleme ten opsigte van
administrasie, finansiële bestuur, bedryfsbestuur en personeelbestuur.
179
Agt-en-vyftig persent ondervind finansiële probleme en 27% ondervind
probleme met gewasverbouing. Onkunde en ondoeltreffende bestuur
blyk die grondoorsaak hiervan te wees. Aangesien subsidies en
finansiële hulpmaatreëls dikwels aanleiding gee tot die verwringing
van insette en tot oneffektiewe besluitneming (South Africa, 1998: 50),
word die wenslikheid van grootskaalse finansiële hulpverlening
bevraagteken en word aanbeveel dat opleiding ill finansiële- en
bedryfsbestuur aan boere aangebied word en dat die eertydse
voorligtingsdiens heringestel word.
6.6.6 Finansies en lenings
• Volgens die ondersoek is aan 46% van die boere in die studiegebied
oeslenings geweier as gevolg van swak finansiële rekords en/of
gebrekkige waarborge. Die uitwerking daarvan op saaiboere veral, was
uiters nadelig en het aanleiding gegee tot verminderde aanplantings,
uitverhuring van landerye, die afskaling van insette
(saadbedvoorbereiding, bemesting en plaagbeheer) en 'n uiteindelike
daling in opbrengs en inkomste. Die negatiewe spiraalwerking hiervan
het talle saaiboere in 'n finansiële krisis gedompel (Tabelle 6.5 en
6.6). Derhalwe word aanbeveel dat boere met die hulp van vakkundige
voorligting en praktiese demonstrasies deur 'n oorgangsfase na
bestendige en volhoubare boerdery-metodes gehelp word. Hierdie
metodes behoort 'n stelselmatige oorskakeling vanaf monokultuur-
verbouing na 'n gebalanseerde vorm van gemengde boerdery in te sluit
(Hoofstuk 5).
Volgens Mather (1996: 45) en die Departement van Landbou (South
Africa, 1998: 50) wys ondervinding daarop dat finansiële
hulpmaatreëls dikwels nie finansiële herstel teweegbring nie. In die lig
hiervan word die herstrukturering van opgehoopte skuld aanbeveel,
180
asook die instelling van opleidingskursusse In finansiële- en
bedryfs bestuur.
6.6.7 Algemene boerdery-probleme
• Die meerderheid boere (59%) ondervind 'n tekort aan bedryfskapitaal.
Hierdie bevinding stem ooreen met die bevindings ten opsigte van
finansies en finansiële bestuur (Afdelings 6.5.2 en 6.5.3). Ook in
hierdie geval word aanbeveel dat boere vakkundig bygestaan moet
word in die oorgang vanaf hoë-inset boerdery na 'n stabiele en
gebalanseerde vorm van lae-inset, gemengde boerdery.
• Vyf-en-veertig persent van die boere in die studiegebied het die
begeerte uitgespreek om opleiding te ondergaan in plaasbestuur,
finansiële bestuur en administratiewe bestuur. Dieselfde groep het ook
aangedui dat die eertydse voorligtingsdiens van Agriqwa heringestel
moet word. Bogenoemde dui op bepaalde leemtes en behoeftes in die
bestuursprofiel van opkomende boere. Die feit dat boere daarvan
bewus is en die begeerte toon om dit reg te stel, is bemoedigend en
moet daarom aangespreek word.
• Uitsluitlike veeboerdery is die tweede grootste boerdery-tipe en word
deur 32% van die boere in die studiegebied beoefen. Agt persent boere
het aangedui dat hul dringend weiding benodig en was ook van mening
dat boere groter inspraak behoort te hê in die keuse van boerdery-tipes.
Gedagtig hieraan, asook aan die dilemma waarin veral saaiboere hul
bevind en die klem wat met ontwikkelingsbeplanning op deelname
geplaas word (Kleynhans, 1991: 159-160), word aanbeveel dat daar in
toekomstige ontwikkelingsproj ekte uitvoering gegee sal word aan die
noodsaaklikheid van deelname deur alle partye.
181
HOOFSTUK7
HIPOTESE-EVALUERING EN BELEIDSRIGLYNE VIR DIE
DAARSTELLING VAN 'N VOLHOUBARE OPKOMENDE BOERE-
GEMEENSKAP IN QWAQWA
7.1 Hipotese-formulering
Die doel van die finale hoofstuk as sintese is tweeledig van aard. In die
eerste plek sal die primêre hipoteseformulering eers geëvalueer word en
daarna sal gepoog word om toepaslike beleidsriglyne vir die vestiging van
'n volhoubare landbougemeenskap in Qwaqwa daar te stel. Die bespreking
van hipoteses sal geskied teen die agtergrond van die primêre
hipoteseformulering in Hoofstuk 1.
7.1.1 Negatiewe hipotese-stellings
In Hoofstuk 1 word dit as oorkoepelende hipotese gestel dat die
ontwikkeling van landbou In die studiegebied benadeel word deur 'n
kombinasie van ongunstige faktore, waaronder:
Hipotese A: Gebrekkige ondersteuningsdienste.
Hipotese B: Ontoereikende vakkundige voorligting en opleiding met' n
dienooreenkomstige negatiewe uitwerking op die volgende
landboukundige aspekte:
a) Personeelbestuur
b) Hulpbronbestuur
c) Algemene plaasbestuur
182
d) Administratiewe bestuur
e) Finansiële bestuur.
Hipotese C: 'n Ondergemiddelde prioritisering van bewaring en
volhoubare landboubeginsels.
7.1.2 Positiewe hipotese-stellings
Teenoor bostaande is die volgende aspekte uitgesonder as faktore wat 'n
beduidende bydrae kan lewer tot die groei en ontwikkeling van landbou in
die studiegebied:
Hipotese D: 'n Positiewe en gemotiveerde korps opkomende boere.
Hipotese E: Die klimatologiese en landboukundige eienskappe van die
studiegebied kan 'n suksesvolle en volhoubare
landboubedryf verseker, indien die mens1ike- en
ondersteunende . komponente suksesvolontwikkel en
geïntegreer kan word.
7.2 Geïdentifiseerde negatiewe ves tigingsfaktore
7.2.1 Ouderdomstruktuur
• Die ondersoek weerspieël 'n betreklike hoë ouderdomsgemiddelde van
46 j aar tydens die aanvang van die vestigingsproj ek in die middel
tagtigerjare. In die geval van opkomende boere met beperkte
bestuursondervinding, het dié hoë ouderdomsprofiel 'n besliste
verswarende effek op die algemene bestuursvermoë van boere.
183
7.2.2 Boerdery-ondervinding en onderwyspeil
• Drie-en-vyftig persent (53%) van die opkomende boere In die
studiegebied beskik oor 'n verskraaide onderwyspeil. Dit het volgens
die ondersoek 'n besliste negatiewe uitwerking op die bestuursvermoë
van boere.
• Vyf-en-sestig persent (65%) van die boere in die studiegebied het
minder as ses j aar ondervinding as onafhanklike boer. Hierdie
tekortkoming het 'n beperkende effek op die bestuursvermoëns van
opkomende boere.
7.2.3 Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge
• Die ondersoek indentifiseer 'n besliste wedersydse wantroue tussen
werkgewer en werknemer, met 'n definitiewe skadelike effek op
arbeidsverhoudinge en volhoubare landbou-beginsels.
7.2.4 Indiensnemingpotensiaal
Die ondersoek bevind dat:
• plaaswerk oor die algemeen ongewild is onder arbeiders en
• meer tydelike as permanente werkers op plase in diens geneem word.
Die getalsverhouding tussen permanente en tydelike werkers ondersteun
me die algemene vestigingstrategie van die gebied me. Teen die
agtergrond van toenemende werkloosheid in Suid-Afrika en ook die
studiegebied, is dit 'n bron van kommer.
184
7.2.5 Bedryfsdoelstellings, algemene beplanning en tegnologie
• Die uitkontraktering van landerye en ander landbougrond is teenstrydig
met die ontwikkelingstrategieë van die eertydse Agriqwa, die
Vrystaatse Departement van Landbou en algemene volhoubare landbou-
beginsels.
• Vyf-en-dertig persent (35%) van die opkomende boere In die
studiegebied het aangedui dat hul nie oor die nodige kundigheid beskik
vir die doeltreffende instandhouding van plaaswerktuie nie.
• Die ondersoek identifiseer ook 'n tekort aan kapitaalmiddele v ir die
instandhouding en vervanging van afgeleefde plaaswerktuie.
7.2.6 Natuurlike hulpbronbestuur
Die volgende bevindings is deur die ondersoek blootgelê:
• Elektrisiteit speel 'n ondergeskikte rol as energiebron op die
meerderheid plase. Daar bestaan by die meerderheid boere 'n
negatiewe persepsie omtrent die aanwending van goedkoop,
alternatiewe energiebronne. Die beperkte gebruik van trekdiere as
goedkoop alternatief dien as voorbeeld.
• Boere in die studiegebied openbaar 'n negatiewe persepsie en bepaalde
onkunde ten opsigte van omgewingsvriendelike produksiemiddele.
Organiese bemestingstowwe en nie-chemiese pesbeheermiddels dien as
voorbeeld.
7.2.7 Waardetoevoeging en aanvullende inkomstebronne
• Ontoereikende kennis in bemarking, produkverwerking en 'n gebrek
aan fasiliteite in Phuthaditjhaba vir direkte bemarkingsdoeleindes, blyk
knellende hindernisse te wees.
185
• 'n Beduidende persentasie (37%) opkomende boere bedryf besighede
buite die landbou-sektor. Dit is nie versoenbaar met die oorspronklike
vestigingstrategie vir opkomende boere nie.
7.2.8 Finansies en lenings
• Agt-en-vyftig persent (58%) van die opkomende boere In die
studiegebied ondervind finansiële probleme.
• Aan 46% van die boere in die studiegebied is oeslenings geweier.
• Die meerderheid boere (59%) ondervind 'n tekort aan bedryfskapitaal.
• Die ondersoek toon aan dat saaiboere in die reël finansiële probleme
ondervind.
• Onkunde en ondoeltreffende bestuur blyk die grondoorsaak van
bogenoemde probleme te wees.
7.2.9 Algemene boerdery-probleme
• Sewe-en-twintig persent (27%) opkomende boere ondervind praktiese
probleme met gewasverbouing.
• Alhoewel in die minderheid, het 8% van die boere aangedui dat hulle
'n groter inspraak sou verkies het in die beplanning en toekenning van
boerdery-eenhede aan opkomende boere.
7.3 Hipotese-toetsing: N ega tief geïdentifiseerde vestigingsfaktore
Tydens die opsommm g van navorsingsinligting is aanvaar dat ern ge
meerderheidsbevinding sal geld as afdoende verifikasie van data.
Alhoewel nie in die oorspronklike hipotese-formulering vervat nie, het die
ondersoek bepaalde negatiewe tendense met betrekking tot
ouderdomstruktuur , personeel bestuur, indiensnemingpotensiaal en die
186
uitkontraktering van landbougrond geïdentifiseer (Afdeling 7.2).
Aanbevelings en beleidsriglyne ten opsigte hiervan word in Afdeling 7.6
behandel.
7.3.1 On toereikende ondersteuningsdienste
Hipotese A (Afdeling 7.1.1) beskryf die gebrekkige vo or st en mg van
ondersteuningsdienste as 'n negatiewe vestigingsfaktor, met 'n
stremmende uitwerking op landbou-ontwikkeling in die gebied. Negatiewe
aspekte betreffende die ondervoorsiening van ondersteuningsdienste word
as volg geverifieer:
• Die gebrek aan 'n infrastruktuur, waaronder verkoopstalletjies met die
nodige geriewe, is veral 'n probleem in Phuthaditjhaba waar die
oorwig direkte bemarking plaasvind. Drie-en-vyftig persent (53%) van
die boere in die studiegebied is betrokke by waardetoevoeging en
ondervind hierdie probleem.
• Slegs 2% van die opkomende boere maak gebruik van elektrisiteit as
energiebron. Daarbenewens word elektrisiteit hoofsaaklik VIr
huishoudelike doeleindes aangewend. Die gebrek aan elektrisiteit op
plase word deur 62% (Tabel 5.6) van die boere bestempel as die
vernaamste rede vir die gebruik van alternatiewe energiebronne.
7.3.2 Ontoereikende voorligting
Hipotese B konstateer dat bestuursaspekte in die boerdery-onderneming
nadelig geraak word deur 'n ondervoorsiening van vakkundige
voorligting. Hierdie hipotese word ondersteun deur' n sekondêre hipotese-
stelling wat deur die ondersoek blootgelê is. Volgens laasgenoemde toon
'n gebrek aan opleiding en ondervinding 'n besliste negatiewe inwerking
op die bestuursvermoë van opkomende boere.
187
Negatiewe aspekte ten opsigte van opleiding, ondervinding en voorligting
en ontoereikende bestuursaspekte te wyte aan laasgenoemde leemte, word
as vo 1g geverifieer:
• Die meerderheid boere (53%) beskik slegs oor 'n graad 7-
skoo 1kwalifikasie.
• Vyf-en-sestig persent (65%) van die boere in die studiegebied het
minder as 6 j aar ondervinding as onafhanklike boer.
• 'n Beduidende persentasie (35%) boere beskik nie oor die opleiding en
kundigheid vir die behoorlike instandhouding van plaaswerktuie nie.
• Agt-en-vyftig persent (58%) van die boere in die studiegebied
ondervind finansiële probleme. Aan 46% is oeslenings geweier. Sewe-
en-twintig persent (27%) ondervind probleme met gewasverbouing.
Onkunde en ondoeltreffende bestuur blyk die grondoorsaak hiervan te
wees.
• Drie-en-veertig persent (43%) van die boere in die ondersoekgebied
ondervind 'n bestuursprobleem van die een of ander aard.
• Ontoereikende kennis in bemarking en produkverwerking IS 'n
wesenlike probleem by boere betrokke by waardetoevoeging.
• Vyf-en-veertig persent (45%) opkomende boere verlang hulp In
opleiding en voorligting.
7.3.3 Bewaring en volhoubare landbou-beginsels
Hipotese C vermeld dat die gang van landbou-ontwikkeling in die
studiegebied benadeel word deur 'n onder-prioritisering van bewaring- en
volhoubare landboubeginsels. Negatiewe aspekte betreffende
laasgenoemde word as volg geverifieer:
188
• Die veegetalle van 30% van die boere in die studiegebied oorskry die
voorgeskrewe veebelading vir die gebied.
• Met die uitsondering van die beperkte gebruik van wind- en mens-
energie, is fossielbrandstof die vernaamste energiebron VIr die
meerderheid produksietake (Tabel 5.5). Sewe-en-vyftig persent (57%)
van die boere is gekant teen die gebruik van trekdiere as 'n moontlike
energiebron vir bepaalde produksie-aanwendings.
• Die meerderheid boere is onseker of gekant teen die gebruik van
alternatiewe metodes vir bemesting en plaagbeheer. Die gebruik van
kraalmis en kompos het die sterkste teenkanting (35%) ontlok, terwyl
die grootste twyfel (53%) bestaan het by die gebruik van alternatiewe
onkruid beheermiddels .
7.4 Geïdentifiseerde positiewe vestigingsfaktore
7.4.1 Ondervinding en onderwyspeil
• Die meerderheid (58%) opkomende boere het opleidingskursusse In
algemene boerderypraktyke aan die eertydse Agriqwa ondergaan.
7.4.2 Indiensnemingspotensiaal
• Weidingsregte, rantsoene en die ver gunmug aan werkers om die
onafgehaalde gedeelte van die oes vir eie gebruik in te samel, is
geïdentifiseer as positiewe werknemersvoordele.
7.4.3 Bedryfsdoelstellings, algemene beplanning en tegnologie
• Kommersiële boerdery met winsmotief is die bedryfsdoelwit van 93%
van die boere in die studiegebied.
189
• Boere in die studiegebied het go ere toegang tot landbou-inligting en
maak gebruik van vakkundige-beamptes vir die verkryging van
sodanige inligting.
• Die meerderheid boere (76%) ondersteun lidmaatskap van
boereverenigings en IS van mening dat dit aan boere toegang verleen
tot georganiseerde landbou- en institusionele strukture op 'n hoër vlak,
waarmee 'n bepaalde bedingingsmag verkry word. Boereverenigings
bied boere ook die geleentheid om toegang te verkry tot waardevolle
land bou-inli gting.
7.4.4 Natuurlike hulpbronbestuur
• Al die boere (100%) in die studiegebied IS ten gunste van volledige
eienaarskap van grond.
• Sewentig persent (70%) van die boere in die studiegebied dui aan dat
hul veegetalle in ooreenstemming is met die voorgeskrewe belading vir
die gebied.
• Sewe-en-vyftig persent (57%) van die boere in die studiegebied is van
mening dat hul boerdery-eenhede ekonomies lewensvatbaar is.
• 'n Beduidende persentasie opkomende boere maak gebruik van
goedkoop, alternatiewe energiebronne wat op die plaas geproduseer
word.
7.4.5 Waardetoevoeging
• Drie-en-vyftig persent (53%) van die boere in die studiegebied IS
betrokke by waardetoevoeging en beskou dit as 'n winsgewende en
volhoubare boerderypraktyk.
190
7.4.6 Ekonomiese bydrae van vroue en gesinslede
• Drie-en-sestig persent (63%) van die gesinne van opkomende boere IS
betrokke by 'n aanvullende boerderypraktyk.
7.4.7 Bemarking
• Twee-en-tagtig persent (82%) van die opkomende boere In die
studiegebied is ten gunste van onbeheerde bemarkingskanale.
7.4.8 Algemene boerdery probleme.
• 'n Beduidende persentasie (45%) opkomende boere is begerig om
opleiding te ondergaan In plaasbestuur, finansiële bestuur en
administratiewe bestuur. Bogenoemde dui op 'n positiewe gesindheid
onder opkomende boere en moet in die lig van verskeie probleme wat
met betrekking tot bestuursaspekte ervaar word, aangespeek word.
7.5 Hipotesetoetsing: Positief geïdentifiseerde vestigingsfaktore
7.5.1 Positiewe beroepsgerigtheid onder opkomende boere
Hipotese D beskryf 'n positiewe beroepsgesindheid onder opkomende
boere en stel dat dit bevorderlik is vir die daarstelling van 'n
vooruitstrewende korps opkomende boere. Genoemde hipotese D word as
volg gestaaf:
• Sewe-en-vyftig persent (57%) van die opkomende boere voel positief
oor landbou-vooruitsigte en is van mening dat hul boerdery-eenhede
ekonomies lewensvatbaar is.
191
• Ses-en-sewentig persent (76%) van die opkomende boere ondersteun
lidmaatskap van boereverenigings.
• Drie-en-negentig persent (93%) ondersteun 'n markgerigte
kommersiële boerderybedryf teenoor bestaansboerdery as alternatiewe
bedryfskeuse.
• Die meerderheid boere voel positief oor die kwaliteit en voorkoms van
natuurlike hulpbronne in die omgewing (Tabel 5.9).
7.5.2 Landbou-potensiaal
Hipotese E verklaar dat die klimaat en bodemgesteldheid van die
studiegebied bevorderlik is vir die totstandkoming van 'n suksesvolle en
volhoubare landboubedryf.
Hierdie studie het as primêre grondslag die meting van menslike
persepsies met betrekking tot hulpbronbestuur ten doel. Derhalwe het
hierdie studie dit nie ten doelom bepaalde kwantitatiewe verifikasies van
natuur- of mensverskynsels daar te stel nie. Teen hierdie agtergrond sal
vervolgens gelet word op enkele persepsies rakende die kwaliteit en
voorkoms van natuurlike hulpbronne in die gebied. Dit sal, as 'n
perseptuele waarneming, 'n aanduiding gee van die landboupotensiaal van
die gebied volgens die persoonlike oordeel van opkomende boere in die
gebied.
Die meerderheid boere (51 %) bestempel die kwaliteit van bewerkbare
grond en natuurlike weiveld as uitstekend. Ook die jaargemiddelde
reënval word deur die meerderheid boere (53%) as voldoende beskou.
Grondwater en lopende water word deur 56% van die boere as redelik
beskou. Bogenoemde staaf 'n duidelike tevredenheid met die kwaliteit en
voorkoms van natuurlike hulpbronne in die studiegebied. As 'n
perseptuele waarneming kan dus met veiligheid afgelei word dat die
192
studiegebied, volgens die mening van opkomende boere, oor 'n hoë
landbou-potensiaal beskik.
7.6 Aanbeveling en ontwikkelingstrategie
Die daarstelling van 'n gunstige omgewing VIr die selfgedrae
ontwikkeling van 'n volhoubare landboubedryf sal 'n tweeledige strategie
vereis, naamlik:
• Die uitskakeling of minimalisering van alle verswarende of negatiewe
ontwikkelings beginsels.
• Die versterking en uitbouing van alle positiewe ontwikkelings-
beginsels.
7.6.1 Aanbevelings
a) Onderwyspeil, ondervinding en ouderdomstruktuur
In Hoofstuk 4, Afdeling 4.3, is vermeld dat die meerderheid boere oor 'n
ontoereikende sekondêre opleiding beskik. Die feit dat 85% van die boere
in die studiegebied egter indiensopleiding in boerdery-praktyke aan die
eertydse Agriqwa ontvang het, kompenseer tot '.n redelike mate vir die
gebrek aan skolastiese opleiding. Die probleme wat deur boere ondervind
word in algemene boerdery-bestuur (Afdeling 6.5.2), onderstreep die
wesenlike nadeel van 'n gebrek aan skoolopleiding en vereis regstelling.
Ontoereikende skolastiese opleiding word ook verswaar deur 'n gebrek
aan boerdery-ondervinding (Hoofstuk 4). Daarby het die betreklik hoë
ouderdom van beginnerboere tydens die totstandkoming van die
vestigingsproj ek, ook bygedra tot die amplifisering van veral
bestuursprobleme, te wyte aan gebrekkige skolastiese opleiding.
193
• Teen bogenoemde agtergrond word aanbeveel dat die vorige
voorligtingsdiens soos aangebied deur die destydse Agriqwa, weer
ingestel sal word. Die go et e samewerking tussen Agriqwa en
opkomende boere het ook ontwikkel tot' n besondere verstandhouding
en wedersydse vertroue tussen die twee partye. Laasgenoemde
verhouding was bevorderlik vir sekuriteit en vir die vooruitgang van
opkomende boere. Die versoek van opkomende boere VIr die
herinstelling van die eertydse voorligtingsdiens (Afdeling 6.5.4),
bevestig die leemte wat deur die beëindiging van die diens gelaat is en
onderstreep die noodsaaklikheid van die aanbeveling.
• Die lae onderwyspeil van opkomende boere, die betreklike hoë
ouderdom van 46 j aar tydens die aanvangsfase van die vestigingsproj ek
en die gebrek aan onafhanklike boerdery-ondervinding, werk
beperkend in op die bestuurs- en administratiewe vaardighede van
opkomende boere. Teen hierdie agtergrond word aanbeveel dat:
);> Intensiewe opleiding In boerderybestuur aan boere met
geïdentifiseerde tekortkominge aangebied sal word.
);> Dat 'n jonger generasie boere vir toekomstige vestigingsprojekte
geïdentifiseer en opgelei sal word.
• Die heringestelde voorligtingsdiens onder die beheer van die huidige
Agri-Eco moet aangewend word VIr die aanbieding van
opleidingskursusse aan boere met tekortkominge in geïdentifiseerde
boerdery-praktyke.
194
b) Personeelbestuur en arbeidsverhoudinge
Die studie dui op 'n besliste vertrouensgebrek tussen werkgewer en
werknemer. Die swak gehalte van werk en die onaanvaarbare gedrag van
plaaswerkers benadeel arbeidsverhoudinge (Hoofstuk 4). Onbevredigende
arbeidsverhoudinge kan aan tekortkominge III personeelbestuur,
gebrekkige opleiding asook swak werksomstandighede en SOSIO-
ekonomiese omstandighede, toegeskryf word. Teen hierdie agtergrond
word aanbeveel dat:
• Opkomende boere opgelei sal word III die grondbeginsels van
personeelbestuur. Finansiering en koste is dikwels die grootste
pro bleme verbonde aan ontwikkelingsprogramme en daarom word
aanbeveel dat die eertydse voorligtingsdiens ook aangewend sal word
VIr opleidingsdoeleindes. 'n Goed opgeleide korps
voorligtingsbeamptes, wat bekend IS met die plaaslike boerdery-
omstandighede en ook die inheemse taal magtig is, moet by voorkeur
aangewend word.
Die belangrikheid van opleiding in personeelbestuur word toenemend
besef. Die sertifikaatkursus in arbeidsverhoudinge wat deur die
Potchefstroomse Universiteit aangebied word, dien as voorbeeld
(O'Conner, 2000: 6). Die betrokke kursus strook met die Wet op
Arbeidsverhoudinge (Wet 66 van 1995), die Wet op Basiese
Diensvoorwaardes (Wet 75 van 1997) asook ander wetgewing van
toepassing op die landbou.
• Voorligtingsbeamptes kan III samewerking met opkomende boere
terreine identifiseer waar bepaalde behoeftes aan opleiding VIr
plaaswerkers bestaan. Opleidingskursusse wat geskik IS VIr
plaaswerkers, kan gesamentlik deur Agri-Eco en die Seotlong
195
Landbouskool in Qwaqwa ontwikkel word en op 'n vennootskapbasis
deur hierdie instansies en die privaatsektor aangebied word. Privaat
maatskappye gemoeid met landbou-finansiering, bemesting,
dieregesondheid en plaagbeheer dien as voorbeeld en kan genader word
vir voorligting aan opkomende boere.
• Wat swak werksomstandighede te wyte aan lang werksure aanbetref,
word aanbeveel dat die moontlikheid van werkskofte of oortydbetaling
ondersoek sal word. Dit sal werkers in staat stelom meer tyd aan
vriende en familie te bestee. Pogings moet ook aangewend word om
werkers te voorsien van beskermende kleredrag en toerusting wat
geskik is vir gebruik onder swak fisiese omstandighede. Sodanige
maatreëls sal die produktiwiteit en gesindheid van werkers verbeter.
Werkers behoort derhalwe 'n groter lojaliteit teenoor die werkplek te
ontwikkel en probleme met betrekking tot afwesigheid en diefstal
behoort af te neem.
• Ten einde die sosio-ekonomiese vlak van plaaswerkers en hul gesinne
te verbeter, word voorgestel dat opvoedkundige- en gesondheidsdienste
binne die ekonomiese en geografiese bereik van werkers geplaas sal
word. Alhoewel die subsidiëring van hierdie dienste dit binne die
ekonomiese bereik van plaaswerkers plaas, is dit geografies nog
ontoeganklik vn die meerderheid werkers. Mobiele klinieke
beantwoord egter laasgenoemde probleem ten opsigte van
gesondheidsdienste. Wat opvoedkundige dienste en skole aanbetref,
word aanbeveel dat 'n gesubsidieerde busdiens aan plaaskinders
beskikbaar gestel word.
In die verlede IS kursusse In huishoudkunde, tuisteskepping,
tuisnywerhede en so meer deur Agriqwa aan die gesinslede van
opkomende boere en plaaswerkers aangebied. Hierdie kursusse het 'n
196
waardevolle bydrae gelwer tot die sosio-ekonomiese opheffing van die
plaaslike werkersgemeenskap en behoort weer ingestel te word. Die
Kaapse Vroueforum (Teixeira, 1999: 44) wat in 1991 onder die
beskerming van Unifruco gestig is met die doelom aandag te gee aan
die behoeftes van plaasvrouens in die sagtevrugtebedryf, dien as
voorbeeld. Die oorhoofse doel van hierdie vrywillige organisasie IS
daarop gemik om die lewens- en werksomstandighede van vroue op
plase te verbeter en om werkende vroue van toepaslike opleiding te
vo o rst e n.
Die waardevolle bydrae van vroue met betrekking tot
waardetoevoeging en aanvullende inkomstebronne, is volledig In
Afdeling 6.2 bespreek. Ten einde die rol van vroue in hierdie verband
te versterk, word aanbeveel dat besondere aandag aan die verbetering
van die opvoedkundige status van vroue verleen sal word.
c) Indiensnemingspotensiaal
Volgens 40% van die boere in die studiegebied, besit die landboubedryf 'n
negatiewe beeld onder werksoekers. Daarbenewens is ook bevind dat meer
tydelike as permanenete werkers op plase in die studiegebied in diens
geneem word. Die ongewildheid van plaaswerk onder werksoekers is 'n
rede tot kommer en die bestaande negatiewe beeld van die landbou-sektor
vereis onmiddellike regstelling.
• Die implementering van die volgende aspekte kan 'n daadwerklike
bydrae lewer tot die verbetering van bogenoemde persepsie:
~ Behoorlike en taakgerigte opleiding aan werkers.
~ Mededingende maar bekostigbare salarisse en behoorlike behuising.
~ Werk en residensiële sekuriteit.
197
~ Pensioenvoordele (privaatskema) vir afgetrede werkers.
~ Bystand met vervoer na skole en klinieke.
~ Forums vir bystand, hantering en fasilitering van werkverwante
probleme.
~ Daadwerklike pogings deur die boeregemeenskap om die beeld van
die bedryf onder plaaswerkers te verbeter.
~ Ten einde arbeidsverhoudinge te bevorder, word ook aanbeveel dat
boere deur middel van die georganiseerde landbou spesiale kursusse
in personeelbestuur en konflikresolusie sal volg.
• Weidingsregte, rantsoene en die vergunning aan werkers om die
onafgehaalde gedeelte van die oes vir eie gebruik in te samel,
verteenwoordig belangrike byvoordele en moet behoue bly ten einde
die aantreklikheid van die bedryf te versterk.
• Die getalsverhouding tussen permanente en tydelike werkers is 'n rede
tot kommer. Die gemiddelde aantal werkers op blanke plase van
dieselfde grootte, beloop ongeveer vyf werkers per plaas. Met
aansienlik minder meganisasie op plase in die studiegebied, is verwag
om 'n hoër gemiddelde per plaas aan te tref. Aan die anderkant is egter
gevind dat swart boere van meer tydelike werkers gebruik maak as hul
blanke kollegas. Vanuit 'n werkskeppings en voortspruitende SOSIO-
ekonomiese oogpunt sou 'n gunstiger verhouding van permanente
werkers egter wensliker wees. Daar blyk gevolglik 'n korrelasie te
bestaan tussen die negatiewe mening omtrent plaaswerk soos gehuldig
deur 'n groot persentasie boere (46%) en die klein aantal permanente
werkers in diens van die boere. Die aanbevelings soos gelys hierbo,
mag meehelp om die negatiewe persepsie rakende plaaswerk te
verminder en terselfdertyd die indiensnemingspotensiaal daarvan te
versterk.
198
• Motivering IS een van die vernaamste elemente van menslike
hulpbronbestuur. Volledigheidshalwe sal vervolgens aandag geskenk
word aan enkele aspekte betreffende motivering en werksbevrediging.
Volgens Van Dyk (1995: 329) is 'n persoon wat 'n taak uitvoer omdat
hy/sy dit geniet, 'n gemotiveerde persoon. Dit beklemtoon die feit dat
toegewydheid aan 'n taak plaasvind wanneer die taak deur die betrokke
individu geniet word. Van Dyk (1995: 349-350) is van mening dat
motivering en werkstevredenheid in Suid-Afrika bereik kan word deur
die aanvaarding van onderstaande beginsels. Hierdie elemente word
ook aanbeveel as grondbeginsels vir die verwesenliking van gesonde
arbeidsverhoudinge en werkstevredenheid in die studiegebied.
~ Die besef dat mense die belangrikste bate IS waaroor 'n
onderneming beskik.
~ Die werkstevredenheid wat' n werknemer ervaar strek tot voordeel
van die werker, sy familie en die gemeenskap.
~ Verantwoordelikheid is gesetel in die werknemer self.
~ Gesonde interper soonlike- en groepsverhoudinge in die werkplek
dra by tot gemotiveerde optrede deur individuele werknemers.
~ Bestuurders se agting en respek vir die werknemer as mens, IS 'n
basiese mensereg.
~ Werknemers moet vergoed word vir wat hulle werklik werd is.
d) Bedryfsbestuur
Die volledige navorsingsresultate ten opsigte van bedryfsdoelstellings,
algemene beplanning en tegnologie verskyn in Afdeling 5.4. Aanbevelings
vir die daarstelling van 'n gesonde en volhoubare bedryfskomponent word
vervolgens bespreek.
199
• Die uitkontraktering van landbougrond aan medeboere en landbou-
kontrakteurs IS me ondersteunend tot die oorspronklike
vestigingsbeginsels vir opkomende boere nie. Swak bestuurspraktyke,
'n gebrek aan kennis In die instandhouding van werktuie en
daaruitvoortspruitende finansiële probleme IS grootliks
verantwoordelik vir hierdie toedrag van sake.
Opleidingskursusse ger ig op ondernemings- en finansiële bestuur
behoort die kern van die probleem aan te spreek. Ook in hierdie geval
kan die eertydse voorligtingsdiens aangewend word vir die fasilitering
of aanbieding van derglike kursusse. Wat die instandhouding van
werktuie betref, word aanbeveel dat opkomende boere sowel as
werkers, toepaslike opleiding In instandhouding en algemene
herstel werk salondergaan. Hierdie kursusse kan ook op 'n
vennootskapbasis met die privaatsektor aangebied word. Privaat
organisasies is gretig om 'n bydrae te lewer tot die ontwikkeling van
opkomende boere en kan derhalwe met sukses betrek word by
ontwikkelingsaksies. Die Sentrum vir Landboubestuur aan die Landbou
Fakulteit van die Universiteit van die Vrystaat, dien as voorbeeld. Die
Sentrum het met behulp van fondse wat deur Eerste Nasionale Bank,
Vrystaat Ko ëperasi e, Sentra-oes, Oos-Transvaal Koë perasi e en
Standard Bank beskikbaar gestel is, die inisiatief geneem met die
ontwikkeling van' n reeks multi-dissiplinêre kits-kursusse in landbou,
aan boere en persone betrokke by die landbou (Harrismith Chronicle,
2000: 5).
Sover dit die vervang ing van werktuie aangaan, dien vermeld te word
dat meganisasie goeie beplanning verg en met omsigtigheid benader
moet word. Meganisasie IS kapitaal-intensief, verers spesiale
vaardighede en opleiding en is bedoel om arbeidsbesparend te wees.
Met inagneming van 'n besliste kennisgebrek ten opsigte van
200
gevorderde tegnologie en ook die bestaande finansiële probleme
waarmee opkomende boere worstel, word die wenslikheid van
meganisasie, veralop 'n intensiewe skaal, ernstig betwyfel. Alhoewel
boere in die studiegebied hul feitlik eenparig teen die gebruik van
trekdiere uitgespreek het, behoort hierdie aspek verder nagevors te
word, aangesien daar vanweë die aard en skaal van boerdery in die
studiegebied, wel ruimte bestaan VIr die kostedoeltreffende
aanwending van trekdiere. Afgesien van die ekonomiese waarde van
trekdiere, word trekdiere in sekere landelike gebiede, waaronder
Qwaqwa, nog op 'n redelike skaal aangewend en is die gebruik daarvan
dus nie vreemd aan die kultuur en tradisies van opkomende boere nie.
Aangesien 'n aansienlike persentasie opkomende boere (48%) probleme
ondervind met die vervanging en instandhouding van duur werktuie,
word derhalwe aanbeveel dat met die oog op volhoubare beginsels,
ondersoek ingestel sal word na die gedeeltelike inskakeling van
trekdiere. Afdeling 5.3.3 verskaf 'n volledige uiteensetting van etlike
bedryfsmoontlikhede en voordele, asook omgewingsvoordele, verbonde
aan die inskakeling van trekdiere.
• Die ondersoek het aan die lig gebring dat boere goeie toegang het tot
landbou-inligting en dat hulle geredelik gebruik maak van vakkundige
beamptes in die privaatsektor vir die verkryging van derglike inligting
(Afdeling 5.2.2). Die verkryging van landbou-inligting is bemoedigend
en dit word aanbeveel dat hierdie aspek versterk en in stand gehou
word. Dit dien egter vermeld te word dat bogenoemde inligtingsbronne
me gerig moet word op die vervanging van die eertydse
voorligtingsdiens nie. Die vertroulike verhouding tussen boer en
voorligtingsbeampte, gereelde skakeling en die forumwaarde van die
voorligtingdiens vir die rapportering, bespreking en bylegging van
algemene boerdery-probleme, was van die uitstaande kenmerke van die
destydse voorligtingsdiens. Aangesien die privaatsektor nie verbind is
201
tot die ontwikkeling en opheffing van 'n landbougemeenskap nie, sal
dit nooit die rol van 'n owerheidsbediende voorligtingsdiens kan
oorneem me. Om hierdie rede bly die herinstelling van die vorige
voorligtingsdiens noodsaaklik vir die ontwikkeling van landbou in die
studiegebied.
• Die voordele van lidmaatskap en die betrokkenheid van boere by
boereverenigings word breedvoerig behandel In Afdeling 5.2.2.
Aangesien lidmaatskap getuig van 'n positiewe benadering onder boere
en in ooreenstemming is met die vestigingsbeginsels vir opkomende
boere (Hoofstuk 3), word aanbeveel dat die vermelde praktyk
ondersteun sal word deur beide Agri-Eco en die Departement van
Landbou, Vrystaat-provinsie.
e) Natuurlike hulpbronbestuur
• Bevindings ten opsigte van grondbesit en eienaarskap ondersteun die
ontwikkelingsbeginsels van Kleynhans (1991), Swanepoel (1998) en
Saunderson (1995) en word volledig in Afdeling 5.3.1 bespreek. Die
belangrikheid van eienaarskap VIr die ontwikkeling van
entrepreneurskap word deur bogenoemde ontwikkel ingskenners
bevestig en derhalwe word aanbeveel dat eienaarskap as 'n vereiste vir
alle toekomstige ontwikkelingsprojekte aanvaar sal word.
• Sewe-en-vyftig persent (57%) van die boere in die studiegebied is van
mernng dat hul boerdery-eenhede ekonomies lewensvatbaar IS.
Laasgenoemde IS bemoedigend en dui op 'n positiewe
beroepsingesteldheid onder boere. Die feit dat 43% egter aangedui het
dat hulondernemings nie lewensvatbaar is nie, verdien verdere aandag.
'n Gebrek aan weiding blyk die vernaamste rede hiervoor te wees.
Hierdie bevinding bevestig die argument dat etlike boere in finansiële
202
moeilikheid beland het as gevolg van saaieryen hul nou wend tot
veeboerdery. Wat die huidige aanbetref, word aanbeveel dat saaiboere
wat grootliks wiloorskakel na vee, daadwerklik bygestaan sal word
met vakkundige advies ten einde te verseker dat die oorskakeling met
die minimum finansiële implikasies en negatiewe effek op die
omgewing sal plaasvind. Wat die toekoms betref, word aanbeveel dat
boerdery-eenhede met 'n gebalanseerde kombinasie van boerdery-
vertakkinge in toekomstige ontwikkelingsproj ekte ingesl uit word.
• Sewentig persent (70%) van die boere in die studiegebied dui aan dat
hul veegetalle in ooreenstemming is met die voorgeskrewe belading vir
die gebied. Laasgenoemde strook met die algemene bewarings- en
vestigingsbeginsels van die gebied (Hoofstuk 3) en moet in stand
gehou word. Die veegetalle van 30% van die boere in die studiegebied
oorskry die voorgeskrewe belading. Alhoewel nie in die meerderheid
nie, verteenwoordig laasgenoemde persentasie 'n beduidende aantal
boere en is dit noodsaaklik dat daar veral teen die agtergrond van
algemene veldagteruitgang in Qwaqwa (Hoofstuk 3), daadwerklik
stappe geneem sal word vir die regstelling van hierdie probleem.
• Die feit dat slegs 2% van die boere gebruik maak van elektrisiteit VIr
huishoudelike sowel as produksiedoeleindes, verdien aandag. Alhoewel
elektrisiteit en elektriese toebehore duur is, is elektrisiteit 'n
effektiewe energiebron met 'n verskeidenheid toepassingsmoontlikhede
en behoort die aanvraag en bekostigbaarheid daarvan verder ondersoek
te word. Die gebruik van windlaaiers en sonenergie bied ook 'n
moontlikheid vir die opwekking van elektrisiteit vir huishoudelike
doeleindes en behoort ondersoek te word.
• Lampolie, kole, hout en mieliestronke verteenwoordig die belangrikste
energiebronne vir huishoudelike gebruik (Tabel 5.5). Die meerderheid
203
opkomende boere maak daarvan gebruik vanweë 'n gebrek aan
elektrisiteit. Mieliestronke verteenwoordig 'n goedkoop afvalproduk
met' n bepaalde nuttigheidsgraad as energiebron. Om hierdie rede kan
dit uit 'n omgewings en volhoubaarheids oogpunt as 'n aanvaarbare
energiebron gereken word. In die lig van bestaande navorsing in Suid-
Afrika omtrent die omsetting van organiese materiaal in bruikbare
landbou-energie (Hoofstuk 5) word ook aanbeveel dat die omsetting
van hierdie organiese materiaal in bruikbare brandstowwe verder
nagevors sal word, ook met die oog op koste en algemene volhoubare
beginsels.
• Fossielbrandstof is die belangrikste energiebron sover dit produksie-
take aanbetref. Die gerief en doeltreffendheid van fossielbrandstof
word as die vernaamste rede gelys vir die algemene gebruik daarvan
(Tabel 5.6). Fossielbrandstof IS egter 'n duur en uitputbare
energiebron, hou bepaalde besoedelingsgevare in en gaan gepaard met
duur en ingewikkelde tegnologie. In die lig van die heersende
probleme wat ondervind word ten opsigte van die toestand en
vervanging van duur plaaswerktuie (Afdeling 5.2.2), word aanbeveel
dat ondersoek ingestel sal word na die aanvullende gebruik van
goedkoop, alternatiewe produksiemetodes. Die beperkte gebruik van
trekdiere is volledig bespreek in Afdeling 5.3.3 en dien as voorbeeld.
• Kraalmis en kompos kan gunstig aangewend word vir die gedeeltelike
substituering van anorganiese bemestingstowwe. Die ondersoek dui op
'n redelike sterk weerstand en mate van onkunde jeens die gebruik van
organiese bemestingstowwe (Tabel 5.7). Die bedryfsvoordele van
kraalmis en kompos word volledig In Hoofstuk 5 bespreek. Teen
hierdie agtergrond word aanbeveel dat opkomende boere omvattend
ingelig sal word omtrent die bedryfsvoordele van or gam e se
misstowwe. Aangesien dieselfde beginsel geld vir die gebruik van
204
alternatiewe metodes Vir plaag- en onkruidbeheer (Tabel 5.7), word
ook wat laasgenoemde aanbetref, aanbeveel dat opkomende boere
uitgebreide voorligting salontvang in die gebruiksmoontlikhede van
derglike metodes.
f) Waardetoevoeging en aanvullende inkomstebronne
Bevindings ten opsigte van die voordele verbonde aan waardetoevoeging
en die bydrae van vroue en gesinslede tot sekere boerdery-praktyke, word
volledig In Afdeling 6.2 bespreek. Ten einde die voordele van
waardetoevoeging te behou en uit te brei, word die volgende
ontwikkelingsvoorstelle aanbeveel:
• Die instelling of fasilitering van opl eidingskursusse In
produkverwerking en direkte bemarking.
• Skakeling met instellings, waaronder universiteite en die Landbou
Navorsingsentrum te Irene vir die aanbieding van kursusse In
produkverwerking.
• Die daarstelling van 'n varsproduktemark Vir die direkte bemarking
van landbou-produkte in Phuthaditjhaba kan 'n belangrike bydrae
lewer tot die uitbreiding en die versterking van landbou in die
studiegebied en sal veral probleme aanspreek wat ervaar word ten
opsigte van die bemarking van produkte. Agri-Eco en die plaaslike
oorgangsraad van Phuthaditjhaba behoort as die verantwoordelike
instansies betrokke te wees by die ondersoek na die daarstelling van
sodanige fasiliteit.
• Een van die belangrikste beginsels van die oorspronklike
vestigingstrategie VIr opkomende boere (Hoofstuk 3), was die
205
toekenning van ekonomiese en volhoubare boerdery-eenhede aan boere.
Teen hierdie agtergrond word aanbeveel dat opkomende boere
ontmoedig sal word om besighede buite die landbousektor te begin of
te bedryf. Die inbedryfstelling van landbou-vertakkinge waarby
waardetoevoeging betrokke is, is versoenbaar en ondersteunend tot die
algemene boerdery-aktiwiteite op die plaas en behoort as 'n
aanvullende inkomstebron bevorder te word.
g) Administratiewe- en finansiële bestuur
Volgens die ondersoek is ondoeltreffende bestuur die fundamentele
oorsaak van die finansiële probleme waarmee 58% van die boere in die
studiegebied te kampe het. In die lig van die beperkte sukses wat in die
verlede met grootskaalse finansiële hulpverlening behaal is (Afdelings
6.6.5 en 6.6.6), word die herstruktuering van opgehoopte skuld en die
instelling van opleidingskursusse in finansiële - en bedryfsbestuur
aanbeveel.
h) Algemene boerdery probleme
• 'n Beduidende persentasie (27%) boere het aangedui dat hul probleme
ondervind In gewasverbouing. Die studie het ook aangetoon dat
saaiboere (22% van die opkomende boere) finansiële probleme
ondervind en as gevolg daarvan gedwing word om oor te skakel na vee.
Die studie dui ook op die onwaarskynlikheid dat opkomende saaiboere
oor die bestuursvermoë beskik om die hoë insetkostes en fyn
beplanning wat met wisselende klimaatstoestande gepaardgaan, te
bowe te kom. Teen hierdie agtergrond word aanbeveel dat boere van
die nodige voorligting en vakkundige advies voorsien sal word met die
doelom 'n geslaagde oorskakeling vanaf saaiboerdery na vee- of
gemengde boerdery te bewerkstellig.
206
Ten einde daardie groep boere (27%) met praktiese probleme in
gewasverbouing van hulp te wees, word aanbeveel dat
opleidingskursusse in akkerbou aan die vermelde boere aangebied
word. Ook in hierdie geval kan gesteun word op instansies in die
privaatsektor vir die aanbieding van derglike kursusse.
• Veeboerdery is, naas gemengde boerdery (46%), die belangrikste
boerdery-vertakking en word deur 32% van die boere In die
studiegebied beoefen. Die studie dui ook aan dat veeboerdery,
finansieël die gesondste boerdery-vertakking is. Alhoewel boere
volgens die oorspronklike vestigingsprogram (Hoofstuk 3) die
geleentheid gebied is om bepaalde keuses ten opsigte van boerdery-
tipes uit te oefen, het 8% van die boere in die studiegebied laat blyk
dat hul 'n ernstige tekort aan weiding ondervind en dat dit te wyte is
aan die beperkte inspraak wat boere geniet het tydens die toekenning
van boerdery-eenhede aan opkomende boere. Die ondersoek het egter
aangetoon dat saaiboerdery deur 'n beduidende persentasie boere
(27%) as 'n probleemarea uitgesonder is en dat saaiboere wat onder
finansiële druk verkeer, 'n behoefte het aan meer weiding. Dit blyk
duidelik uit bogenoemde dat die gespesialiseerde aard, hoë insetkostes
en risiko's verbonde aan saai boerdery, besliste finansiële probleme
teweeggebring het vir die meerderheid saaiboere. Om 'n herhaling van
'n soortgelyke toestand te voorkom, word aanbeveel dat boerdery-tipes
met 'n kombinasie van verskillende vertakkings voorkeur sal geniet in
toekomstige vestigingsprogramme. Deur sodanige maatreël toe te pas,
sal die risiko's verbonde aan gespesialiseerde enkel vertakking
boerdery-tipes verminder word.
207
7.6.2 Ontwikkelingstrategie
a) Ontwikkelingsagente en owerheidsbeleid
In Afdeling 6.5.4 is melding gemaak van die begeerte onder opkomende
boere vir die herinstelling van die gewese voorligtingsdiens en die ou
oesieningskema van Agriqwa. Ook tydens individuele gesprekke met
opkomende boere, is die hoop telkens uitgespreek dat die totale
ondersteuningsdiens wat deur die eertydse Agriqwa gelewer is, weer
ontplooi sal word. Op grond hiervan en die feit dat die privaatsektor me
verbind IS tot ontwikkelingswerk me, word aanbeveel dat 'n
owerheidsinstansie die leiding sal neem met die ontwikkeling van die
landbou-sektor in Qwaqwa. Die eertydse Agriqwa het baanbrekerswerk
verrig in die vestiging van die eerste groep opkomende boere. Die
kundigheid van die eertydse Agriqwa is nog beskikbaar; derhalwe word
aanbeveel dat ondersoek ingestel sal word na die moontlike heraktivering
van die destydse Agriqwa as 'n ontwikkelingsagent vir opkomende boere
in die Vrystaat. Finansiële beperkinge en die behoeftes van opkomende
boere behoort as riglyn te dien vir die aard en omvang van die
ontwikkelingsagentskap .
Dit dien voorts vermeld te word dat die vo o rsrenmg van landbou-
voorligting 'n beleidstandpunt van die Vrystaatse Departement van
Landbou is (Rural Strategy Unit, 1997: 35). Volgens laasnoemde
beleidsdokument van die Rural Strategy Unit, moet 'n voorligtingsdiens
op 'n vennootskapsbasis, bestaande uit die Vrystaatse Departement van
Landbou, ko ëperasi es en die privaatsektor, aan nuutgevestigde opkomende
boere voorsren word. Ingevolge dieselfde dokument moet die
owerheidsdiens die leiding neem. Namate boere tot selfstandigheid
ontwikkel, moet die diens geleidelik onttrek word oor 'n periode van drie
jaar. Die behoefte aan 'n voorligtingsdiens is egter permanent, soos bewys
208
word deur die ondersoek, asook deur die eertydse permanente
voorligtingsdiens van die vorige Departement van Landbou onder blanke
kommersiële boere. Teen bostaande agtergrond, asook pleidooie deur
opkomende boere en navorsers (Nell, 1998), word die herinstelling van' n
permanente voorligtingsdiens bepleit.
Ontwikkelingskenners oor die algemeen, ondersteun die rol van regerings
in ontwikkelingsprogramme. De Villiers (1998: 27) is van mening dat die
suksesvolle beplanning, bestuur en implementering van landbouprojekte in
Afrika verwesenlik kan word met die vestiging van stabiele regerings en
die opgradering van die nasionale landboustrukture. Norman (1993: 6) lê
die blaam vir die onbevredigende ontwikkeling van die landbousektor in
verskeie Afrika-lande, voor die deur van onbevoegde regerings. Norman
argumenteer voorts dat verskeie Afrika-lande juis as gevolg van swak
ekonomiese toestande gedwing word om op korttermyn-produksie te
konsentreer. As gevolg hiervan word langtermyn-programme met 'n
volhoubare inslag agterweë gelaat. Boere in hierdie lande is daagliks in 'n
oorlewingstryd gewikkel en het ook nie die middele om op volhoubare
landbou te konsentreer nie. Bogenoemde argument stem ooreen met die
probleme waarmee boere in Qwaqwa te kampe het en versterk die
ontwikkelingsvoorstel ten opsigte van owerheidsbemoeienis in landbou-
ontwikkelingsaksies in Qwaqwa en die Vrystaat. Wat die georganiseerde
landbou aanbetref, ondersteun Vrystaat-Landbou (VL) owerheids-
bemoeienis en owerheidshulp aan opkomende boere in Qwaqwa. Vrystaat-
Landbou IS ook ten gunste van 'n doeltreffende voorligtings- en
ondersteuningsdiens aan opkomende boere in die gebied (Smit, 2000: 4).
Benewens die pligte en verantwoordelikheid van owerheidsinstansies,
behoort daar 'n herbesinning te wees oor die rol van me-
regeringsorganisasies. Laasgenoemde instansie het tot op hede redelik
geïsoleerd en gelokaliseerd gewerk. Ten einde die hulpbronne en die
209
kundigheid van hierdie instansies beter aan te wend, behoort toekomstige
ontwikkeling op 'n vennootskapbasis plaas te vind.
Norman (1993: 15) wys ook op die volgende bydraes wat regenngs kan
lewer om ontwikkeling in landelike gebiede te stimuleer:
• Die toepassing van bevolkingsontwikkelingsprogramme, met die doel
om bevolkingsgroei te beheer en sodoende die druk op die natuurlike
omgewing te verlig. Die buitengewone hoë aanwaskoers van die
Qwaqwa bevolking van 10.7% per j aar vanaf 1970 tot 1997 (Afdeling
3.6.1), noodsaak die implementering van sodanige bevolkings-
ontwikkelingsprogram. Dit dien voorts vermeld te word dat die
abnormale hoë bevolkingsgroei van Qwaqwa nie net die gevolg is van
'n hoë natuurlike aanwas nie, maar ook van 'n buitengewone hoë
instromingsproses. Die abnormale hoë bevolkingsgroei van Qwaqwa
met fluktuerende tendense, is daarby kenmerkend van perifirale streke
wat ontstaan het vanweë politieke besluitnemingsprosesse. De Villiers
(1998: 18) maak melding van dieselfde bevolkingsaanwasprobleme in
Thaba Nchu en beveel aan dat soortgelyke ontwikkelingsprogramme
daar gevolg word, ten einde die probleem te bekamp. Volgens De
Villiers bestaan daar 'n direkte verband tussen ekonomiese status en
gesinsgrootte en is dit belangrik dat die ekonomiese en sosiale status
van vroue bevorder sal word, met die doelom kleiner gesinne moontlik
te maak. Omgewingsbewustes wêreldwyd is van mening dat die
ongekontroleerde aanwas van die wêreldbevolking grootliks bydra tot
die agteruitgang van die omgewing en stel die beperking van
bevolkingsaanwas as 'n vereiste vir die verwesenliking van volhoubare
doelwitte (Miller, 1994: 651).
• Die skepping van landbou-verwante werksgeleenthede, met die doel
om druk op boerdery-sisteme te verlig en terselfdertyd
afsetgeleenthede vir boere te skep. Waardetoevoeging op plase en
210
nywerhede vir die verwerking van landbouprodukte dien as voorbeeld.
Die besondere waarde wat deur opkomende boere aan
waardetoevoeging (Hoofstuk 6) verleen word, ondersteun bostaande
argument.
• Die deregulering van bemarkingskanale, met die doelom geleenthede
te skep vir die ontginning van die mark deur privaat inisiatiewe. Die
meerderheid boere (81.7%) In die studiegebied verwelkom die
vordering wat alreeds gemaak is met die deregulering van landbou-
bemarking in Suid-Afrika.
• Die kweek van 'n verantwoordelikheidsbesef by die gemeenskap, sodat
die gemeenskap aanspreeklikheid aanvaar VIr die bestuur van
natuurlike hulpbronne en grondbewaringstrategieë. Wat landbou in
Suid-Afrika betref, word die verantwoordelikheid vir die bewaring van
die omgewing en natuurlike hulpbronne deur die 1995- Witskrif op die
Landbou spesifiek tot die boeregemeenskap gerig (Mather, 1996: 45).
Die ontwikkeling en daarstelling van 'n infrastruktuur IS 'n belangrike
onderdeel van eru ge ontwikkelingsprogram en moet tot bogenoemde
aspekte gevoeg word. Waar dit primêr die verantwoordelikheid van die
individu is om in sy eie behoeftes te voorsien, is dit die taak van die
owerheid om 'n oorhoofse infrastruktuur en ook gemeenskapsdienste te
voorsien. Dit behels dat die owerheid die verantwoordelikheid aanvaar vir
die tydige beplanning en voorsiening van 'n infrasruktuur en die
beskikbaarstelling van basiese dienste, waaronder opvoedkundige- en
gesondheidsdienste. Die voorsiening van elektrisiteit byvoorbeeld, moet
as 'n ekonomiese aangeleentheid beskou word en die beskikbaarstelling
daarvan moet berus op aanvraag en die bereidwilligheid van die
verbruiker om daarvoor te betaal. Die vo orsremng van
gemeenskapsdienste, waaronder skole en klinieke, IS 'n belangrike
element vir bevolkingsontwikkeling en 'n integrale bestanddeel van die
ontwikkelingsproses.
211
b) Inspraak en medeseggenskap
Inspraak verteenwoordig 'n kernelement van moderne, mensgerigte
ontwikkelingsbeplanning (Coetzee, 1987; Kleynhans, 1991) en ondersteun
die grondbeginsels van die Sosiale Stelselbenadering (Hoofstuk 2). Ook
Brokensha et al. (1980), Howes (1980), Kleynhans (1991), Marais en
Bosman (1996) en De Villiers (1998) wys daarop, dat die sukses van
ontwikkelingsprogramme grootliks afhang van die mate waartoe plaaslike
gemeenskappe inspraak en medeseggenskap gebied word, III die
beplanning en formulering van sodanige programme. Volgens De Villiers
is die erkenning van gesagstrukture in die gemeenskap ook van uiterste
belang. Deur die belange van die plaaslike gemeenskap te erken, word' n
bepaalde verantwoordelikheid ten opsigte van die projek by die
gemeenskap gekweek en word die sukses daarvan verseker.
Hugo et al. (1997) asook Marais en Bosman (1995) meld dat die
meerderheid van die Suid-Afrikaanse bevolking vir baie j are van
seggenskap in ontwikkelingsbeplanning uitgesluit was. Volgens Marais en
Bosman sal die plaaslike kennis van landbouers deeglik in aanmerking
geneem moet word by die formulering van ontwikkelingstrategieë en die
aanbeveling van tegnologie. Die 1995- Witskrif op Landbou plaas egter
besondere klem op publieke deelname en maak ook spesiale voorsiening
daarvoor (Mather, 1996: 45). Van owerheidsweë af het die klem vanaf 'n
burokratiese beplanningsproses verander na 'n geïntegreerde grondvlak-
benadering, met insette vanaf plaaswerkers, individuele boere,
boereverenigings en plaaslike instansies, tot op die hoogste vlak. Hierby
moet gevoeg word dat beplanning vanaf owerheidsweë daarop gerig moet
wees om die bydrae van die gemeenskap te maksimaliseer. Die
gemeenskap moet nooit deur owerheidsregulering die geleentheid ontneem
word om aktief mee te werk tot die oplossing van gemeenskaps- of
212
ontwikkelingsprobleme me. Hugo et al. (1997: 185 -186) waarsku dat
plaaslike gemeenskappe dikwels oningelig is ten opsigte van
ontwikkelingsbeplanning en insette lewer met die doelom persoonlik
bevoordeel te word. Laasgenoemde benadering is nie in belang van
volhoubare ontwikkeling nie en moet volgens Hugo ontmoedig word. In
die geval van Suid-Afrika, is dit belangrik dat 'n geïntegreerde
benadering met ekonomiese, sowel as ekologiese komponente, gevolg sal
word. Hierdie benadering moet deur die aktiewe deelname van die publiek
ondersteun word, maar die ekonomiese en ekologiese komponente moet
altyd voorrang geniet.
c) Selfvoorsiening
Selfvoorsiening (self-reliance) is, volgens ontwikkelingskenners, 'n
belangrike element van volhoubaarheid en moet sover moontlik bevorder
word (Brokensha et al., 1980: 2; Miller, 1994: 648-650). Ook in die geval
van Qwaqwa sal maatreëls, gemik op selfgedrae ontwikkeling, onverwyld
toegepas moet word. Ontwikkelingskenners is van mening dat selfgedrae
ekonomiese ontwikkeling bereik kan word, indien die volgende riglyne
toegepas word (Miller, 1994: 648-654):
• Die beskerming en bevordering van volhoubare aspekte wat suksesvol
bedryf word.
• Die bevordering van selfvoorsiening onder individue en gemeenskappe.
Dit impliseer onder meer dat goedkoop, plaaslik geproduseerde
grondstowwe en energiebronne gebruik word en dat produksieprosesse
en -voordele sover moontlik binne die plaaslike ekonomie gehou word
(Hoofstuk 5).
• Plaaslike inwoners en organisasies moet sover moontlik ingesluit word
in die beplanning en uitvoering van ontwikkelingsproj ekte. Die kennis,
insig en kultuuraspekte van plaaslike inwoners is van deurslaggewende
213
belang VIr die sukses van ontwikkelingsprojekte. Die bydraes van
vroue en arbeiders is belangrik en moet nie uitgesluit word nie.
• Daadwerklike pogings moet vanaf owerheidsweë aangewend word om
armoede onder die landelike bevolking te beveg. Dit impliseer die
bemagtiging van agtergeblewe gemeenskappe, deur die doelbewuste
toewysing van fondse vir ontwikkelingswerk. Ontwikkelingsproj ekte
moet spesifiek gemik wees op die opheffing van die armes en moet
onder meer toegang tot grond , hulpbronne en besitreg insluit.
Vennootskappe tussen die privaatsektor en opkomende boere om
ekonomiese transformasie te bevorder, dien as voorbeeld van
ontwikkelingsproj ekte wat gemik is op die bekamping van armoede.
Die Vrystaatse Departement van Landbou beskou vennootskappe as
noodsaaklik vir die verligting van armoede (Landbou-Volksblad,
2000.02.25: 3). Die gesamentlike projek tussen Country Bird en 46
opkomende boere van Qwaqwa, vir die produksie en bemarking van
braaikuikens, dien as voorbeeld van so 'n vennootskapsonderneming.
• Internasionale hulpverlening moet verskuif vanaf grootskaalse na
kleinskaalse projekte, waar die plaaslike gemeenskappe direk
bevoordeel word.
• Handelsversperrings wat uitvoere vanaf ontwikkelende na ontwikkelde
lande beperk, moet afgeskaf word.
• Maatreëls moet vanaf owerheidsweë voorsien word om te voorkom dat
markmeganismes en winsbejag die daarstelling van maatreëls, gemik
op die betroubare voorsiening van produkte en die daarstelling van' n
volhoubare omgewing, sal verhinder.
Wat Qwaqwa betref, word volhoubare ekonomiese ontwikkeling tot 'n
groot mate ondermyn deur 'n besonder hoë bevolkingsaanwas en word 'n
beduidende afname in bevolkingsgroei slegs oor die langtermyn verwag,
weens die jeugdige struktuur van die bevolking. So 'n hoë
bevolkingsgroei IS nadelig VIr ekonomiese ontwikkeling en
214
verantwoordelik vir wydverspreide armoede in die streek. Daarby bevestig
die hoë voorkoms van migrasie-arbeiders die onvermoë van die streek om
'n voldoende ekonomiese basis daar te stel vir die indiensneming van die
meerderheid werksoekers.
Armoede is volgens Hugo en Norman (Hugo et al., 1997: 174; Norman,
1993: 7) een van die vernaamste redes vir die oorbenutting van natuurlike
hulpbronne en moet daarom beveg word. Armoede lei tot gebrekkige
onderwys, gebrekkige onderwys lei tot onkunde omtrent
omgewingsbewaring en dit veroorsaak die oorbenutting van hulpbronne
deur die armes. Die resultaat is 'n bose kringloop, met armes wat armer
word omrede die hulpbronne tot hul beskikking voortdurend verswak en
verminder. Oorbevolking en oorbenutting van natuurlike hulpbronne,
tesame met 'n swak ontwikkelde ekonomiese basis, is plofbare sosio-
ekonomiese faktore wat tydens periodes van politieke en ekonomiese
onstabiliteit tot grootskaalse armoede kan lei.
Die opheffing van armoede in Qwaqwa behoort as 'n dringende prioriteit
beskou te word. Landbou IS 'n belangrike vertakking van die
streeksekonomie (Hoofstuk 3) en sal derhal we aangewend moet word VIr
die verstewiging van die breëre streeksekonomie. In hierdie verband sal
die sukses van die ontwikkelende landbou grootliks afhang van 'n
herwaardering van die opkomende boer en 'n eenvoudige landelike
bestaan. Die vestiging van 'n positiewe beeld van die landbou en
plaaswerks as sulks, sal tot voordeel van die bedryf strek en behoort
aandag te geniet.
d) Volhoubare landbou
Wêreldwyd is dit die taak van die landbousektor om voedsel en vesel aan
'n groeiende wêreldbevolking te voorsien. As gevolg hiervan word
215
natuurlike hulpbronne onder toenemende druk geplaas, skadelike landbou-
metodes word toegepas en natuurlike sisteme verloor hul ekologiese
stabiliteit en word meer kwesbaar vir skade (Giliomee, 1994; De Villiers,
1998). Laasgenoemde het 'n nadelige invloed op die lewenstandaard en
lewenskwaliteit van mense. Volhoubare ontwikkeling bied die mens egter
die moontlikheid van 'n lewenskragtige alternatief, met die moontlikheid
van die handhawing van 'n aanvaarbare lewensgehalte.
Volgens De Villiers (1998: 24) is dit onwaarskynlik dat alternatiewe,
omgewingsvriendelike en volhoubare landboutegnieke 'n vereiste toename
van 4% per jaar in voedselproduksie sal kan oplewer. Derhalwe stel De
Villiers voor dat 'n kombinasie van konvensionele en volhoubare landbou-
metodes aangewend moet word vir die verkryging van bostaande mikpunt.
Die ingebruikneming van tegnieke of 'n kombinasie van tegnieke, wat
alreeds Vir bepaalde plaaslike toestande aangepas is, sal volgens De
Villiers die beste resultate lewer. Hierdie argument sluit ook aan by die
standpunt van Norman (1993: 7), die Departement van Landbou (South
Africa, 1995:6), Davies en Young (1995: 154) en Saunderson (1995: 164)
ten opsigte van die kombinering van konvensionele en volhoubare
strategieë. Ook Hanson et al. (1995: 151-152) wys op die belangstelling
in volhoubare landbou onder boere in die VSA. Volgens Hansen et al. is
dit, vanweë die multi-dimensionele aard van volhoubare landbou,
belangrik dat opleiding en voorligting aan boere volgens' n geïntegreerde
stelselbenadering sal geskied. 'n Kompartementeie benadering, soos
dikwels by konvensionele landbou aangetref word, sal volgens Hanson nie
die gewenste resultate lewer nie.
De Villiers (1998: 27) beveel aan dat intensiewe boerdery-tipes wat
voldoen aan die vereistes van volhoubare landboumetodes, geïdentifiseer
moet word. Op dieselfde manier moet lae-koste, lae-risiko metodes
ondersoek word en waar moontlik, aangepas word vir plaaslike toestande.
216
MacRae (Mather, 1996: 46) stel 'n raamwerk met drie fases voor VIr die
implementering van volhoubare landbou. Die nuttigheidsfase (efficiency)
behels geringe veranderinge aan bestaande landboupraktyke, met die doel
om die omgewing te bewaar en die afhanklikheid van eksterne insette en
fossielbrandstowwe te verminder. Substitusie (substitution) behels die
vervanging van chemiese insette met omgewingsvriendelike insette,
waaronder organiese en biologiese insette. Herontwerp (redesign) is die
laaste fase en behels die daarstelling van 'n boerdery-stelsel wat
onafhanklik van eksterne insette bedryf word en onderhou word deur 'n
diversiteit van ekologiese en ekonomiese sisteme.
Die beginsel van volhoubare ontwikkeling sal sy regmatige plek in alle
ontwikkelingsprojekte moet kry. Dit beteken dat die landbou in die breë,
binne 'n bepaalde omgewingskonteks gesien sal moet word, met nog
groter sensiwiteit vir die mens-omgewingverhouding en die impak van
ontwikkeling. In Hoofstuk 5 word die voordele van alternatiewe,
omgewingsvriendelike landbournetodes breedvoerig bespreek en word
aanbeveel dat opkomende boere ernstige oorweging sal moet skenk aan
die gedeeltelike oorskakeling na lae-inset, oftewel volhoubare landbou-
rnetodes. Hierdie aanbeveling word nie alleen ondersteun deur ekologiese
faktore nie, maar is ook gedoen aan die hand van die ernstige finansiële
probleme waarin opkomende boere hulself bevind. In Hoofstuk 2 is
gemeld dat 'n nuwe rigting ten opsigte van volhoubare landbou ingeslaan
is met die bekendstelling van die 1995- Witskrif insake Landbou. Teen
bogenoemde agtergrond word aanbeveel dat lae-inset, volhoubare
landboupraktyke 'n kernbestanddeel van toekomstige landbou-
ontwikkelingsprogramme sal uitmaak.
Ten spyte van die optimisme vanaf owerheidsweë betreffende volhoubare
landbou, is Mather (1996: 46-47) van mening dat verskeie hindernisse die
koms van volhoubare landbou ernstig kan belemmer. In die eerste plek
217
meen Mather (1996) dat die konsep nog grootliks op oorsese idees berus
en dat daar vanaf Suid-Afrikaanse kant nog bitter min gedoen is om 'n
Suid-Afrikaanse inhoud, gegrondves op Suid-Afrikaanse toestande,
daaraan te gee. In die tweede plek sal die landbounywerheid alles
moontlik doen om '.n gevestigde, multimiljoen rand, landboumark te
beskerm en te behou. In die derde plek sal die redelike mate van sekerheid
omtrent die beskikbaarheid van voedselvoorrade, volgens bestaande
verbouingsmetodes, politici noodsaak om die implementering van
alternatiewe landboumetodes met omsigtigheid te benader, aldus Mather
(1996). In die laaste instansie beweer Mather dat baie boere weens
finansiële druk hul toevlug neem tot sogenaamde lae-inset boerdery-
metodes (law-input farming), maar weer oorskakel na konvensionele
landbou sodra hul finansiële posisies verbeter.
Mather (1996: 47) glo egter dat volhoubare landbou juis as gevolg van
laer insetkostes aantrekliker sal wees vir opkomende boere. Teen hierdie
agtergrond en die feit dat die regering hom verbind het tot die
bevordering van volhoubare landbou, behoort die moontlikhede daarvan
verder ondersoek te word.
e) Landbounavorsing
De Villiers (1998: 23) lys verskillende landboupraktyke wat ontwikkel is
met die doelom' n volhoubare landbou-omgewing daar te stel. De Villiers
wys ook op die belangrikheid van navorsing met die doelom sodanige
praktyke te vestig en as lonende bedryfsmoontlikhede aan die boer te
bied. Volgens De Villiers (1998: 25) en Hugo et al. (1997: 193) beskik
die Suid-Afrikaanse boer oor 'n ryk tradisie van vindingrykheid en
aanpasbaarheid. Verskillende praktiese metodes VIr die bevordering van
grondvrugbaarheid en die bekamping van erosie IS van Suid-Afrikaanse
boere afkomstig. Wetenskaplikes (Brokensha et al., 1980: 3; Norman,
218
1993: 9; De Villiers, 1998: 25) is van mening dat hierdie potensiaal van
die boer deur navorsers erken moet word en aangewend moet word in
navorsingsprogramme. Bogenoemde is ook van toepassing op die
persepsie van boere omtrent volhoubare landbou-metodes en die
uitvoerbaarheid, sowel as die praktiese en ekonomiese waarde daarvan.
Brokensha et al. (1980: 3) maak melding van die waarde van inheemse
tegnologie en die besondere kennis van plaaslike toestande waaroor boere
beskik en beveel aan dat dit tot voordeel van navorsing aangewend moet
word. Brokensha et al. (1980) glo ook dat navorsing nie slegs gemik moet
wees op produksie en die verhoging daarvan nie, maar dat die sosiale en
gemeenskapsbehoeftes van die landelike bevolking ook daarby ingesluit
moet wees. Laasgenoemde stem ooreen met die uitgangspunt van die
Sosiale Stelselbenadering rakende gemeenskapsontwikkeling (Hoofstuk
2).
Navorsing en voorligting word sterk beklemtoon m die 1995- Witskrif
omtrent die Landbou (Mather, 1996: 45). Die Witskrif beskryf die
hervorming van navorsing en voorligting en wys daarop dat beide in die
verlede hoofsaaklik toegespits was op blanke kommersiële boerdery.
Volgens die Witskrif moet daar in die toekoms meer aandag geskenk word
aan die behoeftes van opkomende boere. Ook Saunderson (1995, 163) en
Marais en Bosman (1996: 33) maak melding van bogenoemde en
ondersteun die gedeeltelike klemverskuiwing ten gunste van opkomende
boere. Die Witskrif wys ook daarop dat navorsingsinstitute en
universiteite swak toegerus is om 'n navorsings- en voorligtingsdiens aan
opkomende boere te lewer. Laasgenoemde fasiliteite moet volgens die
Witskrif aangepas word om toepaslike navorsing en voorligting aan
opkomende boere te lewer.
219
Die belangrikheid van landbou-navorsing blyk duidelik uit bogenoemde.
Ten spyte hiervan is etlike landbou-wetenskaplikes In Suid-Afrika
bekommerd oor die huidige stand van landbou-navorsing in die land
(Gouws, 2000: lO). Volgens Terblance (Gouws, 2000: 10), 'n voormalige
president van die Landbou-navorsingsraad, word die navorsingsvermoë
van die landbousektor belemmer deur buitengewone besnoeiings aan
begrotings en die verlies aan wetenskaplikes. Die besef dat die
tradisionele navorsingsinstellings me meer oor die vermoë beskik om
voorpunt-tegnologie te handhaaf nie, het die Wes-Kaapse Departement
van Landbou verplig om bande aan te knoop met navorsingseenhede in die
buiteland, waar landboutoestande en produksie naastenbyooreenstem met
die van Suid-Afrika. Landboukenners is dit eens dat 'n vennootskap
tussen die staat en die privaatsektor betrokke by die landbou, noodsaaklik
IS vt r voortgesette landbou-navorsing. Die staat moet egter die
belangrikheid van die landbou tot die totale landsekonomie besef en
bereid wees om by te dra tot die behoeftes van die landbousektor. Die feit
dat die bruto waarde van Suid-Afrika se landbou in 1997/1998 sowat
R42.35 miljard was, illustreer laasgenoemde (Gouws, 2000: 12).
Dat daar 'n behoefte aan meer navorsing rondom die
ontwikkelingspro blematiek van opkomende boere bestaan, blyk duidelik
uit die vorige bespreking. Die aard en toepaslikheid van derglike
navorsing sal egter 'n bepalende rol speel. Hoewel die teoretiese
fundering van navorsing steeds belangrik bly, het die behoefte vir meer
praktiese en toepaslike navorsing al hoe groter geword. Navorsing in
ontwikkelende gemeenskappe sal daarop gerig moet wees om probleme op
grondvlak aan te spreek en oplossings daarvoor te vind. Hierdeur word nie
alleen die waarde van die navorsing verhoog nie, maar vind navorsing ook
uitdrukking In die diensleweringsfunksie wat die betrokke
navorsingsinstansies aan die plaaslike gemeenskap bied. Daarby noodsaak
die gekompliseerde karakter van ontwikkelingsgebiede soos Qwaqwa, 'n
220
mul ti -d iss iplinêre navorsingsbenadering, aangesren probleme ill
kombinasie voorkom.
f) Bewaring
Die positiewe persepste omtrent bewaring (Afdeling 5.3.4) onder
opkomende boere is bemoedigend en moet uitgebrei word na die gebruik
van volhoubare en omgewingsvriendelike landboumiddels. 'n Volhoubare
landboubedryf word ondersteun deur 'n stabiele, natuurlike omgewing.
Om hierdie rede sal 'n oorhoofse ontwikkelingstrategie wat die
beskerming van ekologiese prosesse, die bevordering van die volhoubare
benutting van ekosisteme, die beveiliging van die omgewing teen
agteruitgang en vernietiging en die daarstelling van 'n lewensomgewing
wat' n bydrae kan lewer tot' n hoër lewensgehalte, nagestreef moet word.
'n Geïntegreerde benadering tot hulpbronbenutting en samewerking tussen
departemente en instansies betrokke by landbou, bosbou, waterwese,
grondsake en natuur- en omgewingsbewaring, sal noodsaaklik en in belang
van landbou in die streek wees.
As gevolg van bevolkingsdruk en die aard van sekere tradisionele
boerderymetodes, waaronder die besondere waarde wat aan talryke
veestapels geheg word, word ernstige tekens van veldagteruitgang in die
voormalige tuislande aangetref. In die gebiede sal ekonomiese opheffing
me kan geskied nie, tensy daar ook daadwerklik aandag gegee word aan
die opgradering van die natuurlike omgewing. Die toepassing van
geografiese inligtingstelsels (GIS) vir beplanning- en bestuursprosesse,
dien as voorbeeld en word noodsaakliker om die volhoubare benutting van
alle hulpbronne te verseker.
Soos vermeld ill Afdeling 7.6.2., het die regering 'n bepaalde
verantwoordelikheid ten opsigte van die voorsiening van 'n infrastruktuur
221
en die daarstelling van maatreëls en fondse VIr die beskerming van die
omgewing. Dieselfde beginsels geld ook vir die beskerming van die
bodem. Die feit dat daar oor die afgelope twee jaar geen geld beskikbaar
gestel is vir bodembewaring in die Vrystaat nie (Coetzee, 1999: 1), is 'n
rede tot kommer en moet in die belang van landbou in die Vrystaat
reggestel word. Opkomende boere in besonder, beskik nie oor die vermoë
. .
om bodembewaringsprojekte uit eie bronne te finansier me en IS
aangewese op finansiële steun vanaf owerheidsweë.
222
BRONNELYS
Abdulai, A. en Delgado, C. (eds), 1995: Re-establishing Agriculture as a
Priority for Development Policy in Sub-Saharan Africa. Department
of Agricultural Economics, Swiss Federal Institute of Technology,
Zurich, Switzerland.
Abdulai, A. en Hazell, P., 1995: Prerequisites and Priorities for
Sustainable Economic Development, in Abdulai, A. en Delgado, C.
(eds), Re-establishing Agriculture as a Priority for Development
Policy in Sub-Saharan Africa. Department of Agricultural
Economics, Swiss Federal Institute of Technology, Zurich,
Switserland.
Acocks, J.P .H., 1975: Veld types of South Africa. Memoirs van die
Botaniese Opname van Suid-Afrika, nommer 40, Die Staatsdrukker,
Pretoria.
Ag r i-Ec o , 1995: Agri-Eco, Financial Statement for the year ended 31
March 1995. Agri-Eco, Bloemfontein.
Agr i-Ec o , 1997: Agr i-Ec o, Annual Report, 1997. Agr i-Ec o , Bloemfontein.
Agriqwa, 1988: Landbou-ontwikkeling in Qwaqwa. Agriqwa,
Phuthaditjhaba.
Agriqwa, 1989a: Landbougeleenthede in Qwaqwa. Agriqwa,
Phuthaditjhaba.
Agriqwa, 1989b: Jaarverslag 1989. Agriqwa, Phuthaditjhaba.
223
Arnon,!., 1981: Modernisation of Agriculture in Developing Countries.
John Wiley & Sons, New York.
Augustyn, G.M., 1996: Psalm 104: 'n Eko-Teologiese Perspektief
Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Universiteit van Pretoria,
Pretoria.
Beteille, A., 1971: Regional Development, Experience and Prospect in
South and Southeast Asia. Mouton, Paris.
Beukes, E.P., 1987: Research Needs in Respect of Development in
Southern Africa in Coetzee, J.K. (ed), Development is for People.
Southern Book Publishers, Johannesburg.
Beuster, D.J., 1986: Agriculture in Underdeveloped Areas: What can be
done?, RSA 2000: Gesprek met die Toekoms, 8(1), 42-45.
Brady, N.C., 1990: Making Agriculture a Sustainable Industry in Edwards,
C.A. (ed), in Sustainable Agricultural Systems. St. Lucie Press,
Florida.
Brokensha, D., Warren, D.M. en Werner, 0., 1980: Indigenous Knowledge
Systems and Development. University Press of America, 1980.
Burger, D. (ed), 1997: South African Yearbook 1997. South African
Communication Service, Pretoria.
Buvinic, M., 1990: Woman and Agricultural Development in Eicher, C.K.
en Staatz, I.M. (eds), Agricultural Development in the Third World.
Johns Hopkins University Press, Londen.
224
Chapman, D., 1998: Are You Harming Your Plants With Fertilizer?
www.bio-organics.com/fert.html.
Claassen, J., 1999: Landbou: 'n Belangrike Werkverskaffer. In
Landbouweekblad, 1999.12.24. Naspers, Kaapstad.
Claassen, J.H.D., 1987: 'n Geografiese Ondersoek na die Uitwerking van
Enkele Ruimtelike Veranderlikes op die gang van
Nywerheidsvestiging in Qwaqwa. Ongepubliseerde MA
Verhandeling, Universiteit van die Oranje Vrystaat, Bloemfontein.
Claassen, J .H.D., 1991: Ontwikkelingsr aamwer k: Natuurbewarings-
gebiede in Qwaqwa. Ongepubliseerde verslag aan die Qwaqwa
Toerisme en Natuurbewaringskorporasie, Qwaqwa, Phuthaditjhaba.
Coetzee. F., 1999: Vrystaat bodembewaring nou haglik. In Landbou-
Volksblad, 1999.07.30. Naspers, Bloemfontein.
Coetzee, J.K. (ed), 1987: Development is for People. Southern Book
Publishers, Johannesburg.
Cole Consulting., 1997: Qwaqwa Baseline Study: An Investigation on
Land Tenure and Development, Socio-Economic Conditions and
Institutions in Qwaqwa. Ongepubliseerde verslag aan die
Departement van Grondsake, Bloemfontein.
Conway, G.R. en Barbier, E.B., 1990: After the Green Revolution,
Sustainable Agriculture for Development. Earthscan Publications,
Londen.
225
Davies, J. en Young, E., 1995: Sustainability, Development and Rural
Aboriginal Communities, A ustralian Geographer, 26(2), 150-155.
Development Bank of Southern Africa, 1995: Farm Income from Field and
Animal Products, 1993. Directorate Agricultural Statistics,
Midrand.
Development Bank of Southern Africa, 1998a: Free State: Sectorial
Composition of Labour Force, 1994. Development Information Unit,
Midrand.
Development Bank of Southern Africa, 1998b: Free State: Gross
Geographic Product at Factor Cost and Current Prices by Kind of
Economic Activity, 1994. Development Information Unit, Midrand.
Development Bank of Southern Africa, 1998c: Free State: Formal
Employment per Kind of Economic Activity by District, 1994.
Development Information Unit, Midrand.
De Villiers, G .du T., 1998: The Natural Resources of the Thaba Nchu
District with Special Reference to Resource Management, Acta
Academia Supple mentum, 1998( 1), 1-33.
Die Volksblad., 1998.08.18: Bylaag tot Die Volksblad: Studiegeleenthede
aan die Universiteit van die Vrystaat. Naspers, Bloemfontein.
Du Toit, M.A., 1995: Arbeidsverhoudinge, In Kroon, 1. (red), Algemene
Bestuur. Kagiso Tersiêr, Pretoria.
Edwards, C.A. (ed), 1990: Sustainable Agricultural Systems. St. Lucie
Press, Florida.
226
Fuggle, R.F. en Rabie, M.A. (eds), 1994: Environmental Management in
South Africa. Juta, Johannesburg.
Garbers, C.F., 1984: Africa's Needs of Science, Technology and
Manpower, RSA 2000: Gesprek met die Toekoms, (6)2, 13 -19.
Gerber, P.D., Nel, P.S. en Van Dyk, P.S., 1995: Menslike
Hulpbronbestuur. Southern Boekuitgewers, Kaapstad.
Gilbert, A. en Louw, C., 1984: Technology and Rural Areas: Social,
Psychological and Technical Problems and their Alleviation, RSA
2000: Gesprek met die Toekoms, (6)2,33-38.
Giliomee, J.H., 1994: Agriculture, in Fuggle, R.F. en Rabie, M.A. (eds),
Environmental Management in South Africa. Juta & Co., Kaapstad.
Goring, C.A.I., 1990: The Economic Impact of Sustainable Agriculture on
the Agricultural Chemical Industry, lil Edwards C.A. (ed),
Sustainable Agricultural Systems. St. Lucie Press, Florida.
Gouws, A., 2000: Planne wat landbounavorsing van afgrond kan red. In
Landbouweekblad, 2000.01. 07. Naspers, Kaapstad.
Gouws, Jordaan, Uys en White Bestuurskonsultante., 1987: Maluti
Bew ar ingskompl eks. Ongepubliseerde verslag aan die Qwaqwa
Toerisme en Natuurbewaringskorporasie, Qwaqwa, Phuthaditjhaba.
Groenewald, l.B., 1999: Sustainable Agriculture: Definitions,
Misconceptions, Reality and Case Studies, Centre for Sustainable
Agriculture, University of the Orange Free State.
227
Hahn, N.D., 1990: Compound and Household Farming: A Sustainable
System for African Agriculture in Edwards, C.A. (ed), Sustainable
Agricultural Systems. St. Lucie Press, Florida.
Hamilton, F. E.l. en Linge, G.J .R., 1983: Spatial Analysis, Industry and
the Industrial Environment. John Wiley, New York.
Hanson, J.C., Kauffman, C.S. en Schauer, A., 1995: Attitudes and
Practices of Sustainable Farmers, with Applications to Designing a
Sustainable Agricultural Extension Program, Journal of Sustainable
Agriculture, (6) 2/3,135-156.
Harrismith Chronicle., 2000.03.10: Kort kursusse in landbou. Chronicle,
Harrismith.
Harwood, R.R., 1990: A History of Sustainable Agriculture in Edwards,
C.A. (ed), Sustainable· Agricultural Systems. St. Lucie Press,
Florida.
Howes, M., 1980: The Uses of Technical Knowledge in Development in
Brokensha, D., Warren, D.M. en Werner, 0., Indigenous Knowledge
Systems and Development. University Press of America, 1980.
Hugo, M.L., Viljoen, A.T. en Meeuwis, J.M., 1997: The Ecology of
Natural Resource Management. Kagiso Publishers, Pretoria.
Keeton, G.R., 1987: The Basic Needs Approach to Economic Development,
in Coetzee, J .K. (ed), Development is for People. Southern Book
Publishers, Johannesburg.
228
Kiley- Worthington, M., 1993: Eco-Agriculture: Food First Farming,
Theory and Practice. Souvenir Press, Londen.
Kleynhans, T.E., 1991: Toepassing van Stelseldenke op
Ontwikkelingsteorie. Ongepubliseerde Proefskrif Ingelewer vir die
Graad van Doktor in die Wysbegeerte aan die Universiteit van
Stellenbosch. Universiteit Stellenbosch.
Kuyper, L., 1999: Value-added Fruit and Vegetable Products. In ProAgri
21, January/February 1999. Prima Bedryfskonsultante, Pretoria.
Land Bank, 1998: Land Bank Prospectus, 1998. Land Bank, Pretoria.
Landbou-Volksblad., 2000.02.25: Ekonomiese Groei en Arbeid. Naspers,
Bloemfontein.
Le Roux, C., 2000: Kultivars geteel Vir kleingraanbedryf. In
Landbounavorsingsraad, .bylaag tot Landbouweekblad, 2000. 01.21.
Naspers, Kaapstad.
Ligthelm, A.A. en Coetzee, S.F., 1987: Development Profiles and Existing
Strategies in Coetzee J.K. (ed), Development is for People.
Southern Book Publishers, Johannesburg.
Lofchie, M.F., 1997: The Rise and Demise of Urban-Biased Development
Policies in Africa, in Gugler, J. (ed), Cities in the Developing
World: Issues Theory and Policy. Oxford University Press, Oxford.
Louw, A., 2000: Landbou-ingenieurs vat raak én wyd. In
Landbounavorsingsraad, bylaag tot Landbouweekblad, 2000. 01.21.
N aspers, Kaapstad.
229
Luna, J.M., en House, G.J., 1990: Pest Management in Sustainable
Agricultural Systems, In Edwards, C.A. (ed), Sustainable
Agricultural Systems. St. Lucie Press, Florida.
Lyons, F. T., 1993: 'n Ondersoek na Volhoubare Landbou in die
Standerton-distrik. Ongepubliseerde Tesis Ingelewer ter Vervulling
van die Vereistes VIr die Graad van Magister In die
Handelswetenskappe aan die Universiteit van Stellenbosch.
Mannion, A.M. en Bowlby, S .R. (ed), 1994: Environmental Issues in the
19 90s. John Wiley , New York.
Marais, J.L. en Bosman, M., 1995: Die Bydrae van die RGN tot die
Ontwikkelende Landbou, In Focus, 2 (12) 12-15. RGN, Pretoria.
Marais, J.L. en Bosman, M., 1996: Die Uitdaging van Volhoubare
Landbou-ontwikkeling, In Focus, (4) 28-33. RGN, Pretoria.
Marx, S., Rademeyer, W.F. en Reynders, H.J.J., 1992: Bedryfsekonomie,
Riglyne vir On dernemingsbe stuur. Van Schaik, Pretoria.
Mather, C., 1996: Towards Sustainable Agriculture lil Post-apartheid
South Africa, GeoJournal, 39,41-49.
Mellor, J.W., 1990: Global Food Balances and Food Security, in Staatz,
J.M. en Eicher, C.K. (eds), Agricultural Development in the Third
World. Johns Hopkins University Press, Londen.
Miller, G.T., 1994: Living in the Environment. s" Edition, Wadsworth
Publishing, Belmont, California.
230
Miller, G.T., 1995: Environmental Science, Working with the Earth. s"
Edi tion, Wadsworth Publishing, Belmont, California.
Moffet, R., 1997: Grasses of the Eastern Free State: their description and
uses. University of the North, Qwaqwa Campus, Phuthaditjhaba.
Morris, C. en Young, C., 1997: Towards Environmentally Beneficial
Farming?, Geography, 82(4),305-316.
Nel, P. S., 1995: Loopbaanbestuur , in Gerber, P.D., Nel, P. S. en Van Dyk,
P. S., Menslike Hulpbronbestuur. Southern Boekuitgewers,
Kaapstad.
Nell, W.T., 1998: Transfer and Adoption of Technology: The Case of
Sheep and Goat Farmers in Qwaqwa. Ongepubliseerde doktorale
proefskrif, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein.
Norman, D.W., 1993: The Farming Systems Perspective: The Key to
Building Sustainable Agriculture In Southern Africa. Paper
presented at a conference of the Association for Farming Systems
Research-Extension, FSR-E Conference, Swaziland.
Nieuwenhuizen, P., 1999: Toenemende belangrikheid van die verwerking
van vrugte op die plaas. In ProAgri: 21, January/February. 1999.
Prima Bedryfskonsultante, Pretoria.
O'Conner, M., 2000: PU wil boere met arbeidsverhoudinge help. In Die
Volksblad, 2000.03.15. Naspers, Bloemfontein.
231
Omara-Ojungu, P .H., 1992: Resource Management in Developing
Countries. Longman Publishing, New York.
Parr, J.F., 1990: Sustainable Agriculture in the United States in Edwards,
C.A. (ed), in Sustainable Agricultural Systems. St. Lucie Press,
Florida.
Ruttan, V.W., 1990: Models of Agricultural Development in Eicher, C.K.
en Staatz, J.M. (eds), in Agricultural Development in the Third
World. Johns Hopkins University Press, Londen.
Rural Strategy Unit, 1997: Free State Mission on Rural Investment. Rural
Srategy Unit, Glen.
Saunderson, M.D., 1995: Sustainable agriculture and rural development in
South Africa, Outlook on Agriculture, (24) 3, 163 -165.
Schultz, T. W., 1990: Investing in People, in Eicher, C.K. en Staatz, J .M.
(eds), Agricultural Development in the Third World. Johns Hopkins
University Press, London.
Sidiropoulos, E. (ed), 1997: South Africa Survey 1996/1997. Institute of
Race Relations, Johannesburg.
Simpson, B., 1996: Sustainability and Environmental Assessment,
Geography, 81 (3), 205-216.
Smith, M., 2000: Kommer Heers oor Toekoms van Swart Boere in
Qwaqwa. In Die Volksblad, 2000.03.14. Naspers, Bloemfontein.
232
Smith, C.S. en McDonald, G.T., 1998: Assessing the Sustainability of
Agriculture at the Planning Stage, Journal of Environmental
Management, (1998) 52,15-37.
Snyder, L.L., 1967: The Making of Modern Man. Van Nostrand, New
York.
South Africa, 1995: National Department of Agriculture, Sustainable
Agriculture and the Law. Directorate of Agricultural Information,
Pretoria.
South Africa, 1996: A Guide to the Department of Land Affairs' Land
Reform Programme. Department of Land Affairs, Pretoria.
South Africa, 1998: Agricultural Policy in South Africa: A Discussion
Document. National Department of Agriculture, Pretoria.
South Africa, 1999: National Department of Agriculture, General
Information. www.nda.agric.za/
Staatz, J.M. en Eicher, C.K., 1990: Agricultural Development Ideas in
Historical Perspective, In Eicher, C.K. en Staatz, J.M. (eds),
Agricultural Development in the Third World. Johns Hopkins
University Press, Londen.
Steyn, M., 1999: Kursus in Produkverwerking. In Landbouweekbl ad,
1999.12.24. Naspers, Kaapstad.
Suid-Afrika, 1979: Weerburo, Orange Free State Rainfall, Part 1,
General Characteristics. Tegniese Verhandeling Nommer 6, Die
Staatsdrukker, Pretoria.
233
Suid-Afrika, 1980: Weerburo, Klimaat van Suid-Afrika, Deel 8. WB 28,
Die Staatsdrukker, Pretoria.
Suid-Afrika, 1984: Staatskoerant van die Republiek van Suid-Afrika.
Regulasiekoerant 3707, Volume 227, Nommer 9238, Die
Staatsdrukker , Pretoria.
Suid-Afrika, 1987: Weerburo, Klimaat van Suid-Afrika, Deel 4. WB22,
Die Staatsdrukker, Pretoria.
Suid-Afrika, 1993: Weerburo, Reënvalstatistieke. Departement van
Omgewingsake, Pretoria.
Swanepoel, B.J . (ed), 1998: South African Human Resource Management,
Theory and Practice. Juta, Kenwyn.
Teixeira, D., 1999: Forum laat blom plaasvroue. In Landbouweekblad,
1999.12.24. Naspers, Kaapstad.
Urban-Econ Land-use Economists., 1992: Qwaqwa Strategic Development
Guidelines. Ongepubliseerde navorsingsverslag vir die Kantoor van
die Hoofminister, Qwaqwa Regeringsdienste, Phuthaditjhaba.
Van der Kooy, R.J. W., 1982: Lessons from Africa: Accelerated
Development in Sub-Saharan Africa, Development Studies Southern
Africa, 4(4).
Van Dyk, P.S., 1995: Motivering, in Gerber, P.D., Nel, P.S. en Van Dyk,
P. S., 1995: Menslike Hulpbronbestuur. Southern Boekuitgewers,
Kaapstad.
234
Van Zyl, W.F., 1992: 'n Ruimtelike Studie van Agro- en Stedelike
Nedersettingstrukture in Qwawqa. Ongepubliseerde doktorale
proefskrif, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein.
Van Zyl, W.F., 1998: Land Tenure Reform in Qwaqwa: Land-Use and
Socio-Economic Survey. Ongepubliseerde verslag aan die
Departement van Grondsake, Bloemfontein.
Viljoen, R.P., 1979: Die Regionale Ekonomiese Probleem en die
noodsaaklikheid vir 'n Regionale Beleid, met verwysing na Suid-
Afrika, Ontwikkelingstudies Suider Afrika, 1(3).
Vrey, W.J.H. en Smith, D.J.G. (red), 1980: Die Ontwikkeling van
Qw aqw a: Geol ogiese en Landboukundige Potensiaal, Instituut VIr
Sosiale en Ekonomiese Navorsing, Volume 1, Universiteit van die
Oranje Vrystaat, Bloemfontein.
Vrystaat Provinsie, 1994: Landbou en Landelike Ontwikkeling in die
Vrystaat Provinsie. Werksdokument, Departement van Landbou,
Vrystaat Provinsie. Bloemfontein.
Walters, M., 2000: Plantbeskerming sorg VIr ieder en elk. In
Landbounavorsingsraad bylaag tot Landbouweekblad, 2000.01.21.
Naspers, Kaapstad.
235
ADDENDUM A: VRAELYS
QUESTIONNAIRE
AGRICULTURAL AND RURAL DEVELOPMENT IN THE QWAQWA AREA -
A GEOGRAPHICAL SURVEY
Interviewer's name: .
Farm number: .
PERSONAL INFORMATION
Record number 1
CJ
Respondent's number 2 3
Age of farmer
4 5
2 Number of people in household (farmer, wife, children and relatives)
6 7
3 Level of education
8
4 Other training (diploma, etc.) in the field of agriculture/management, etc.
5 Number of years as an independent farmer
Il 12
I
236
GENERAL FARMING OPERATIONS
Record number
Respondent's number 2 3
6 What is your main farming operation?
- crop farming 1
- stock farming 2
- mixed farming (crop and stock farming on an equal basis) 3 4
- other (specify):
7 Is your farming equipment reliable and/or up-to-date?
5
8 If not, why?
6
9 Are you adequately trained in the handling and maintenance of farming equipment?
1 7
2
10 Do you farm all the land on this farm yourself?
8
2
Il If applicable, how are you compensated for the land contracted to other farmers?
9
12 Why are they farming part of your land?
237
13 Do you process any agricultural produce on your farm (e.g. cream into butter, the packing
and selling of fresh meat, the packing of potatoes, sugar beans, etc.) or are you involved
in the direct marketing of agricultural produce?
- yes 1
- no, not interested / against it 2
- no, but intend doing it 3 11
- other (specify):
14 If "yes", specify the value adding activities or direct marketing activities that you are
involved in.
15 What are your views regarding value adding activities / direct marketing?
14
16 In what farming activities are your family members involved in, and why are they
involved?
Activities
Reasons for involvement
238
HUMAN RESOURCES
Record number
Respondent's number 2 3
17 How do you view relations between yourself and your workers?
I good
~ problematic
- not sure
18 Do you feel your labourers are well trained for the work they are doing?
I ~yes
: ::. sure I ~ I 5 I
19 If not, what shortcomings are there?
20 Are people eager to work on farms as labourers?
21 Give a reason for your answer above.
22 How many workers do you employ?
9 10
I - total permanent
Il 12
I - total casual
23 What is the total number of people that earn a livelihood from this farm? (farmer and
family as well as workers and families). .
13 14
239
Questions 24, 25, 26 and 27 should be addressed to farm workers only.
24 Which of the following aspects do you experience positively (column a) and/or would
you like to experience positively (Column b)?
Aspect Code a Code b Code
- regular and secure cash income I 15 16 39 40
- secure food supplies 2 17 18 41 42
- good affordable housing 3 19 20 43 44
- availability of clean water 4 21 22 45 46
- nearby schools 5 23 24 47 48
- accessible medical services 6 25 26 49 50
- safe and friendly environment 7 27 28 51 52
- the right to keep livestock 8 29 30 53 54
- the right to cultivate land 9 31 32 55 56
- the right to permanent residence 10 33 34 57 58
- other (specify): Il 35 36 59 60
12 37 38 61 62
25 What type of remuneration do you prefer?
- cash wage 1 63
- rations (meat, milk, mealie-meal, etc) 2 64
- grazing rights 3 65
- fields for own cultivation (cash cropping) 4 66
- other (specify): 67
26 Do you prefer to stay on the farm, or would you like to stay in an agricultural village
away from the farm?
- yes 1
- agricultural village 2 68
- not sure 3
27 Give a reason for your answer above.
240
NATURAL RESOURCES
Record number 1
D
Respondent's number 2 3
28 Do you feel that your farm is big enough to ensure a decent and sustainable living for
you, your family and the families of your farm workers?
29 Give a reason for your answer above.
5
30 What energy sources (e.g. wind, firewood, electricity, petroleum fuel, draught-animals,
etc.) do you most frequently use for the following tasks:
Task Cat Energy source Code Code
-lighting 1-3 6 7
- cooking 4-6 8 9
- heating 7-9 10 Il
- provision of water (human/animal use) 10-12 12 13
- carting/transport (on the farm) 13-15 14 15
- carting/transport (off the farm) 16-18 16 17
- ploughing and planting 19-21 18 19
- harvesting 22-24 20 21
31 Why are you using the energy sources indicated above?
Previous
question Reason Cat Code Code
30.1 1-3 22 23
30.2 4-6 24 25
30.3 7-9 26 27
30.4 10-12 28 29
30.5 13-15 30 31
30.6 16-18 32 33
30.7 19-21 34 35
30.8 22-24 36 37
241
32 Describe the availability of the following natural resources on your farm.
Resource Excellent Reasonable Poor Code Code
- running water (e.g. streams) 1 2 3 38 39
- groundwater 4 5 6 40 41
- storage water (e.g. reservoirs) 7 8 9 42 43
- rain 10 11 12 44 45
- fertile, arable soil 13 14 15 46 47
- natural grass-veld 16 17 18 48 49
33 How do you evaluate the use of the following applications?
Application For Against Notsure Code Code
- windmills 1 2 3 50 51
- draught-animals 4 5 6 52 53
- compost and manure 7 8 9 54 55
- biological pest control 10 11 12 56 57
- biological weed control 13 14 15 58 59
- solar panels for electricity 16 17 18 60 61
- conservation of birds, small game, etc. 19 20 21 62 63
- limited use of veld fires 22 23 24 64 65
- conservation of indigenous forests 25 26 27 66 67
34 What is your opiruon about the use of so-called green-techniques? (e.g. the use of
draught-animals where possible, compost instead of chemical fertilisers, biological
instead of chemical pest control, etc.)
68
35 Does the number oflivestock on your farm correspond with the carrying capacity of your
farm?
242
MANAGERIAL/ ADMINISTRA TIVE INFORMA TION
Record number I
D
Respondent's number 2 3
36 What is the primary objective of your farming operations?
- to provide you and your family with basic provisions (subsistence farming) 1
- same as above, but to make a small profit as well 2
- to produce for the market and make a profit (commercial farming) 3 4
- other (specify):
37 If farming is not your only source of income, what else are you doing for a living?
38 Do you want to own or lease this farm, taking into consideration that the current price for
land in this area is approximately R800 per hectare.
39 Do you think it is important to be a member of an agricultural society? Give a reason for
your answer.
40 What managerial problems do you experience in the day-to-day management of your
farm?
1- none
- problems (specify)
41 If any, what should be done to overcome these problems?
243
42 Do you run your farming operations by yourself, or do you consult other sources as well
with regard to managerial or technical issues? Indicate.
- self/own experience I 10
- fellow farmers 2 II
- advisors (e.g. extension officers) 3 12
- other (specify): 13
43 Do you experience any problems in obtaining such advice? If so, state the problem.
14
44 In which division of your farming operations do you need most assistance/advice?
45 Are you experiencing any problems in obtaining production or other loans?
46 What is the reason for your answer above?
47 Do you propose any changes to the present marketing system for agricultural produce? If
so, please indicate.
48 How do you feel about giving your labourers a business share in the farm?
19
49 What do you regard as your most pressing problem at this stage?
50 In what way, if any, would you like to see more assistance being given to emerging
farmers?